Ալ Յամամա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ալ Յամամա գործարքի առարկա Տորնադո կործանիչ, որը վաճառվել է Սաուդյան Արաբիայի թագավորական ռազմաօդային ուժերին

Ալ Յամամա (արաբ․՝ اليمامة‎‎)՝ Սաուդյան Արաբիային Միացյալ Թագավորության կողմից զենքի ռեկորդային վաճառքի շարքի անվանումը․ վճարվել է բրիտանական կառավարությանը օրական մինչև 600,000 բարել (95,000 խմ) հում նավթի մատակարարմամբ[1]։ Հիմնական կապալառուն BAE Systems ընկերությունն էր և նրա նախորդը՝ British Aerospace-ը։ Առաջին վաճառքն իրականացվել է 1985 թվականի սեպտեմբերին, իսկ Eurofighter Typhoon բազմաթիրախային 72 կործանիչների մատակարարման վերջին պայմանագիրը կնքվել է 2006 թվականի օգոստոսին։

BAE Systems-ի այն ժամանակվա գործադիր տնօրեն Մայք Թըրները 2005 թվականի օգոստոսին ասել էր, որ BAE-ն և նրա նախորդը քսան տարվա ընթացքում պայմանագրերից վաստակել են 43 միլիարդ ֆունտ ստեռլինգ, և որ ընկերությունը կարող է վաստակել ևս 40 միլիարդ ֆունտ ստեռլինգ։ Սա Մեծ Բրիտանիայի պատմության մեջ արտահանման ամենամեծ համաձայնագիրն է, որի շրջանակներում Սաուդյան Արաբիայում աշխատանքի մեջ ներգրավված է եղել առնվազն 5000 մարդ[2]։

2010 թվականին BAE Systems-ը Միացյալ Նահանգների դատարանում իրեն մեղավոր ճանաչեց կեղծ հաշվետվությունների և վաճառքի հետ կապված ապակողմնորոշիչ հայտարարություններ տալու համար[3]։ Մեծ Բրիտանիայի Լուրջ խարդախության դեմ պայքարի վարչության կողմից գործարքի հետաքննությունը դադարեցվել Է Սաուդյան Արաբիայի և Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունների կողմից քաղաքական ճնշումների ենթարկվելուց հետո[4][5]։

Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալ-Յամամայից առաջ Մեծ Բրիտանիան արդեն Սաուդյան Արաբիայի զենքի խոշոր մատակարար էր։ 1964 թվականին Բրիտանական ավիաշինական կորպորացիան իր Lightning ինքնաթիռների ցուցադրական թռիչքներ իրականացրեց Ալ-Ռիադում, իսկ 1965 թվականին Սաուդյան Արաբիան ստորագրեց Lightning և Strikemaster ինքնաթիռների, ինչպես նաև Thunderbird-ի ցամաք-օդային հրթիռների մատակարարման մտադրության մասին համաձայնագիր։ Հիմնական պայմանագիրը կնքվել է 1966 թվականին՝ 40 Lightnings և 25 Strikemasters մատակարարելու համար (արդյունքում թիվը հասցվել է 40-ի)։ 1973 թվականին Սաուդյան Արաբիայի կառավարությունը պայմանագիր կնքեց Մեծ Բրիտանիայի կառավարության հետ, որով BAC-ը սահմանվեց որպես կապալառու պաշտպանական համակարգի բոլոր բաղադրիչների համար (նախկինում AEI-ն էր պայմանագիր կնքել ռադարային սարքավորումների մատակարարման համար, իսկ Airwork Services-ը ապահովում էր սպասարկումը և ուսուցումը)։ 1974 թվականին BAC-ը ստանձնեց իր պարտականությունները, իսկ 1975 թվականին Սաուդյան Արաբիայի թագավորական ռազմաօդային ուժերի (RSAF) ընդհանուր ծախսերը կազմեցին ավելի քան 10 միլիարդ ֆունտ ստեռլինգ (57 միլիարդ SAR)[6]։

1970-ականներին Միացյալ Նահանգների պաշտպանական կապալառուները շահեցին խոշոր պայմանագրեր, այդ թվում՝ 114 հատ Northrop F-5 կործանիչների մատակարարման համար։ 1981 թվականին Սաուդյան Արաբիայի ռազմաօդային ուժերը պատվիրեցին 46 հատ F-15Cs և 16 հատ F-15Ds ինքնաթիռներ, իսկ 1982 թվականին՝ 5 հատ E-3A AWACS ինքնաթիռներ։ Այս գործարքներից հետո և մասամբ ԱՄՆ Կոնգրեսում իսրայելամետ տրամադրությունների պատճառով, որը պնդում էր կա՛մ կասեցնել գործարքը, կա՛մ սահմանափակել արտահանվող ինքնաթիռների օգտագործումը, Սաուդյան Արաբիան դիմեց Մեծ Բրիտանիային՝ զենքի հետագա գնումների խնդրանքով[7]։

Ամփոփում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1984 թվականի հուլիսին Financial Times-ը հաղորդել է Սաուդյան Արաբիայի՝ Panavia Tornado-ի նկատմամբ «հետաքրքրության» մասին։ Արտահանումը հնարավոր դարձավ այն բանից հետո, երբ Արևմտյան Գերմանիան հանեց իր առարկությունները ՆԱՏՕ-ից դուրս արտահանման վերաբերյալ[8]։ 1985 թվականի սեպտեմբերին Սաուդյան Արաբիան «սկզբունքորեն» համաձայնեց Tornado և Hawk հրթիռների գործարքին[9]։ 1985 թվականի սեպտեմբերի 26-ին Մեծ Բրիտանիայի և Սաուդյան Արաբիայի պաշտպանության նախարարները Լոնդոնում ստորագրեցին փոխըմբռնման հուշագիր 48 Tornado IDSs ինքնաթիռների, 24 Tornado ADVs ինքնաթիռների, 30 Hawk ուսումնամարզական ինքնաթիռների, 30 Pilatus PC-9 վարժասարքերի, մի շարք սպառազինությունների, ռադարների, պահեստամասերի ձեռք բերման և օդաչուների պատրաստման ծրագրի վերաբերյալ[10]։ Երկրորդ փուլը (Ալ Յամամա II) ստորագրվել է 1988 թվականի հուլիսի 3-ին Բերմուդյան կղզիներում Մեծ Բրիտանիայի և Սաուդյան Արաբիայի պաշտպանության նախարարների կողմից[11]։

Չնայած գործարքի ամբողջ ծավալը երբեք ամբողջությամբ չի պարզաբանվել, այն նկարագրվել է որպես «երբևէ որևէ մեկին ինչ-որ բանի ամենամեծ [բրիտանական] վաճառքը՝ ապշեցուցիչ ինչպես իր մասշտաբով, այնպես էլ բարդությամբ»[12]։ Ենթադրվում է, որ առնվազն դա կապված էր 96 Panavia Tornado գրոհային ինքնաթիռների, 24 Air Defence Variants-ի (ADVs), 50 BAE Hawk-երի և 50 Pilatus PC-9 ինքնաթիռների, մասնագիտացված ռազմածովային նավերի և ենթակառուցվածքի տարբեր օբյեկտների մատակարարման և աջակցության հետ։ Փոխըմբռնման նախնական հուշագիրը Մեծ Բրիտանիային պարտավորեցնում էր ձեռք բերել հնացած, անգործածական Lightning և Strikemaster ինքնաթիռներ, ինչպես նաև հարակից սարքավորումներ և պահեստամասեր[13]։

Բրիտանական կառավարության գլխավոր կապալառուն BAE Systems ընկերությունն էր։ BAE-ն ունի շուրջ 4000 աշխատակից, որոնք ուղղակիորեն աշխատում են Սաուդյան Արաբիայի թագավորական օդուժի հետ (Տես նաև՝ Սաուդյան Արաբիայի զինված ուժերի)։

Սկզբնական պայմանագրի հաջողությունը վերագրվում էր վարչապետ Մարգարեթ Թետչերին, ով ակտիվորեն լոբբինգ էր անում ի շահ բրիտանական արդյունաբերության։ Պաշտպանության նախարարության տեղեկատվական փաստաթուղթը Թետչերին մանրամասն նկարագրել է իր մասնակցությունը բանակցություններին[14]՝

1984 թվականի սկզբից ինտենսիվ ջանքեր են գործադրվել Tornado-ն և Hawk-ը սաուդցիներին վաճառելու համար։ Երբ 1984 թվականի աշնանը թվում էր, թե նրանք նախընտրում են ֆրանսիական Mirage կործանիչները, պարոն Հեզելթայնը շտապ այց կատարեց Սաուդյան Արաբիա՝ վարչապետից նամակ հանձնելով Ֆահդ թագավորին։ 1984 թվականի դեկտեմբերին վարչապետը սկսեց կարևոր բանակցությունների շարք՝ հանդիպելով արքայազն Բանդարի՝ սուլթանի որդու հետ։ Վարչապետը Ռիադում հանդիպել է թագավորի հետ այս տարվա ապրիլին, իսկ օգոստոսին թագավորը նրան նամակ է գրել, որում հայտնել է 48 Tornado IDS-ը և 30 Hawk-ը ձեռք բերելու իր որոշման մասին։

Պայմանագրերում անվտանգության ոլորտի բարեփոխումների կամ մարդու իրավունքների հետ կապված որևէ պայման չի եղել[15]։ BAE Systems-ի և Սաուդյան Արաբիայի կառավարության միջև պայմանագրերը ստորագրվել են Արտահանման վարկերի երաշխավորման վարչության կողմից՝ հարկատուների կողմից ֆինանսավորվող ապահովագրական համակարգով։ Մինչև 2,7 միլիարդ ֆունտ ստեռլինգ արժողությամբ պայմանագրի երաշխիքները ստորագրվել են կառավարության կողմից 2003 թվականի սեպտեմբերի 1-ին[16]։ 2004 թվականի դեկտեմբերին Համայնքների պալատի առևտրի հանձնաժողովի նախագահ Մարտին Օ' Նեիլը կառավարությանը մեղադրեց հիմարության մեջ՝ 1 միլիարդ ֆունտ ստեռլինգի երաշխիքը թաքցնելու համար, որը նա տրամադրել էր BAE Systems-ին[17]։

Ալ Յամամա I[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • 48 Panavia Tornado IDS (սահմանափակիչ/հարվածիչ ինքնաթիռ)
    • 28 GR1 ստանդարտ
    • 6 GR1A հետախուզության ստանդարտ
    • 14 կրկնակի վերահսկվող մարզասարքեր
  • 24 Panavia Tornado ADVs, համապատասխանում է RAF's Tornado F3 ստանդարտին
  • JP233 զինամթերք՝ թռիչքուղին ոչնչացնելու համար
  • Sea Eagle հականավային հրթիռ
  • ALARM հակադիոլոկացիոն հրթիռ
  • Skyflash օդից-օդ դասի հրթիռ

Առաջին ինքնաթիռները (2 հատ Hawks) առաքվել են 1987 թվականի օգոստոսի 11-ին BAE-ի Դանսֆոլդի գործարանից[18]։

Ալ Յամամա II[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաքումներ 1990–ականների սկզբից մինչև 1998 թվականը

  • 48 Panavia Tornado IDS

Eurofighter Typhoon (al-Salam)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2005 թվականի դեկտեմբերին Մեծ Բրիտանիայի և Սաուդյան Արաբիայի կառավարությունները ստորագրեցին «Փոխըմբռնման փաստաթուղթ», որը նախատեսում էր Typhoon ինքնաթիռների վաճառք RSAF Tornados ինքնաթիռների և այլ թռչող սարքերի փոխարինման համար։ Չնայած մանրամասները չեն բացահայտվել, հաղորդագրություններում ասվում է, որ գործարքը նախատեսում է 72 ինքնաթիռի մատակարարում։ 2006 թվականի օգոստոսի 18-ին կնքվել է 72 ինքնաթիռի մատակարարման պայմանագիր։ Ինքնաթիռի արժեքը կազմել է մոտավորապես 4,43 մլրդ ֆունտ, իսկ սպառազինության ամբողջական համակարգը, ինչպես սպասվում է, կարժենա մոտ 10 մլրդ ֆունտ[19]։

Tornado-ի արդիանակացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2006 թվականի փետրվարին Air Forces Monthly-ն առաջարկեց, որ ի վերջո Eurofighter-ի պատվերի քանակը կարող է հասնել 100 միավորի, և գործարքը կարող է ներառել RSAF Tornado IDS ինքնաթիռի արդիականացումը, որը, ամենայն հավանականությամբ, նման կլինի RAF-ի Tornado GR4 ստանդարտին։ Խմբագրականում ամսագիրը նաև բարձրացնում է նոր ուսումնամարզական կործանիչ ձեռք բերելու հեռանկարի հարցը, որը կփոխարինի Hawk 65/65As-ի նախորդ սերնդին և կապահովի օդաչուների պատշաճ պատրաստվածություն՝ կատարելագործված Typhoon-ին անցնելու համար[20]։ BAE Systems-ի 2005 թվականի միջանկյալ զեկույցում նշվում է, որ երեք RSAF Tornado IDS ինքնաթիռներ ժամանել են իրենց Ուորթոնի օդանավակայան՝ դիզայնի գնահատման փորձարկումներ իրականացնելու համար, որոնց վերջնական նպատակն էր «բարելավել սպասարկումը, վերացնել հնացումը և բարձրացնել և պահպանել ինքնաթիռի գործառնական հնարավորությունները»։ 2006 թվականի սեպտեմբերի 10-ին BAE-ն շահեց 2,5 միլիարդ ֆունտ ստեռլինգի (3,7 միլիարդ եվրո, 4,6 միլիարդ դոլար) պայմանագիր՝ 80 RSAF Tornado IDS-ի արդիականացման համար[21]։

Կոռուպցիայի մեղադրանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բազմաթիվ հայտարարություններ են ստացվել այն մասին, որ Ալ Յամամայի պայմանագրերը ձեռք են բերվել Սաուդյան Արաբիայի թագավորական ընտանիքի անդամներին և պետական պաշտոնյաներին կաշառելու արդյունքում։

Որոշ պնդումների համաձայն, նախկին վարչապետի որդին՝ Մարկ Թետչերը, կարող էր ներգրավված լինել դրանում. այնուամենայնիվ, նա կտրականապես հերքել է վճարումներ ստանալը կամ իր բիզնես գործառնություններում մոր կապերը օգտագործելը[22]։

2001 թվականի փետրվարին BAE Systems-ի նախկին աշխատակից Էդվարդ Քանինգհեմի փաստաբանը Լուրջ խարդախության դեմ պայքարի գրասենյակը (SFO) տեղեկացրել է այն ապացույցների մասին, որոնք առկա էին իր հաճախորդի մոտ և որոնք վերաբերում էին ենթադրյալ «կեղծ հիմնադրամին»։ SFO-ի ֆինանսական տնօրենը նամակ է գրել պաշտպանության նախարարությանը՝ Քևին Թեբբիթին, ով այդ մասին տեղեկացրել է BAE Systems-ի նախագահին[23] բայց ոչ Պաշտպանության նախարարությանը[24]։ Ոչ մի հետագա գործողություն չի ձեռնարկվել, մինչև 2003 թվականի սեպտեմբերին նամակի մասին տեղեկատվությունը չհայտնվեց և հրապարակվեց The Guardian-ում[25]։

2004 թվականի մայիսին Ռիչարդ Էվանսը ելույթ է ունեցել խորհրդարանական պաշտպանության հանձնաժողովի առջև և ասել է՝ «Ես, իհարկե, կարող եմ հավաստիացնել ձեզ, որ մենք չենք զբաղվում կառավարության որևէ անդամների վճարումներով»[26]։

2004 թվականի հոկտեմբերին BBC-ի Money Programme-ը մանրամասն նյութ է փոխանցել, որի թվում՝ Էդվարդ Քանինգհեմի և մեկ այլ նախկին ինսայդերի հետ հարցազրույցում, այն մասին, թե ինչպես է BAE Systems-ը իբր կաշառք տվել արքայազն Թուրքի բին Նասերին և կառավարել 60 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ արժողությամբ գաղտնի հիմնադրամը՝ կապված Ալ Յամամայի հետ գործարքի հետ[27] Նշվում է, որ գումարի մեծ մասը փոխանցվել է Robert Lee International Limited անունով կեղծ ընկերության միջոցով։

2007 թվականի հունիսին BBC-ի Panorama հետաքննությունների ծրագիրը պնդել է, որ BAE Systems-ը «հարյուր միլիոնավոր ֆունտ է վճարել ԱՄՆ-ում Սաուդյան Արաբիայի նախկին դեսպան արքայազն Բանդար բին Սուլթանին»[28]։

Իր գրքում Դեյվիդ Ուիրինգը բերում է F&C Asset Management-ի օրինակը, որը խոշոր ինստիտուցիոնալ ներդրող է, և (չնայած կարճաժամկետ հեռանկարում օգուտներ քաղելուն) նախազգուշացրել էր պաշտպանական գնումների նախարարին, որ դա ընդհանուր առմամբ կնվազեցնի ֆինանսական շուկաների գործունեության արդյունավետությունը։ «Մենք հավատում ենք, որ երկարաժամկետ ներդրողների համար կաշառակերությունն ու կոռուպցիան խեղաթյուրում և ապակայունացնում են շուկաները, ընկերություններին ենթարկում իրավական պատասխանատվության, ոչ կոռումպացված ընկերություններին անբարենպաստ վիճակի մեջ դնում և նվազեցնում թափանցիկությունը»՝ դրանով իսկ խաթարելով կոռուպցիոն գործելակերպը կարգավորող ազգային օրենսդրությունը[29]։

NAO-ի 1992 թվականի հաշվետվություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետական վերահսկողական գրասենյակը (NAO) իրականացրել է պայմանագրերի հետաքննություն և մինչ այժմ չի հրապարակել իր բացահայտումները. սա NAO-ի միակ զեկույցն է, որը երբևէ թաքցվել է։ Զեկույցի բովանդակության վերաբերյալ պաշտոնական հայտարարությունները հանգում են նրան, որ այն ժամանակ պետական հաշվիչ հանձնաժողովի նախագահ, այժմ՝ լորդ Շելդոնը, 1992 թվականի փետրվարին փակ ռեժիմով վերանայել է զեկույցը և ասել՝ «Ես խարդախության կամ կոռուպցիայի ոչ մի ապացույց չեմ գտել։ Գործարքը.. հաստատվել է Գանձապետարանի կողմից և համապատասխանել պետական հաշվառման կանոններին»[30]։

2006 թվականի հուլիսին NAO-ի ղեկավար Ջոն Բորնը հրաժարվել է քննիչներին տրամադրել 1992 թվականին կազմված պայմանագրի վերաբերյալ չհրապարակված զեկույցի պատճեն[31]։

Խորհրդարանի պատգամավոր Հարրի Քոհենն ասել է՝ «Դա կարծես թե շահերի լուրջ բախում լինի։ Սըր Ջոնը մեծ աշխատանք է կատարել Պաշտպանության նախարարությունում Ալ-Յամամայի գործով, և այժմ մենք գործ ունենք NAO-ի հետ, որը թաքցնում է այդ զեկույցը»[31]։ 2002 թվականի սկզբին նա նախնական միջնորդություն է ներկայացրել՝ նշելով, որ«եղել են... Սաուդյան Արաբիայում մասնավոր անձանց խոշոր միջնորդավճարների մասին պնդումներ Ալ Յամամայի շրջանակներում... [և] որ Ուսամա բեն Լադենը և Ալ-Քաիդա ցանցը Սաուդյան Արաբիայում մասնավոր անձանցից զգալի միջոցներ են ստացել[32]։

Ծառայողական քննություն լուրջ խարդախության գործով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2003 թվականի սեպտեմբերի 12-ին, The Guardian-ի կողմից կեղծ հիմնադրամի մասին հոդված հրապարակելուց մեկ օր անց, հայտնի դարձավ, որ խարդախության դեմ պայքարի գրասենյակը քննարկում է 20 միլիոն ֆունտ արժողությամբ ենթադրյալ կեղծ ֆոնդի վերաբերյալ հետաքննություն սկսելու հնարավորությունը[33]։ SFO-ն նաև ուսումնասիրել է BAE-ի հարաբերությունները Travellers World Limited-ի հետ[34]։

2004 թվականի նոյեմբերին SFO-ն հետաքննության շրջանակներում երկու ձերբակալում է կատարել[35]։ BAE Systems-ում հայտարարել են, որ ողջունում են հետաքննությունը և «հավատում են, որ այն թույլ կտա մեկընդմիշտ վերջ տալ այդ հարցերին»[36]։

2005 թվականի վերջին BAE-ն հրաժարվեց կատարել պարտադիր ծանուցումների պահանջները՝ Մերձավոր Արևելք իր գաղտնի օֆշորային վճարումների վերաբերյալ մանրամասն տեղեկատվություն տրամադրելու վերաբերյալ[37]։ Դեպքի առթիվ հարուցվել է քրեական գործ 2001 թվականի Ահաբեկչության, հանցավորության և անվտանգության դեմ պայքարի մասին օրենքի 12-րդ հոդվածի հիմքով։

Սպառնալիքներ Սաուդյան Արաբիայի կառավարության կողմից[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2006 թվականի նոյեմբերի վերջին, երբ ձգձգված հետաքննությունը սպառնում էր ևս երկու տարի ձգձգվել[38], BAE Systems ընկերությունը բանակցություններ սկսեց վարել Eurofighter Typhoons կործանիչները Սաուդյան Արաբիային բազմամիլիարդանոց գումարով վաճառելու շուրջ։ Ըստ BBC-ի, պայմանագրի արժեքը կազմել է 6 միլիարդ ֆունտ ստերլինգ, իսկ Eurofighter-ի արտադրության մեջ աշխատել է 5000 մարդ[39], մինչդեռ այլ տվյալներով՝ նախագծի արժեքը գնահատվել է 10 միլիարդ ֆունտ ստեռլինգ, իսկ աշխատատեղերը՝ 50 հազար[40]։

Դեկտեմբերի 1-ին, The Daily Telegraph–ը առաջին Էջին հրապարակում արեց, որում ասվում է, որ Սաուդյան Արաբիան 10 օր է տվել Մեծ Բրիտանիային՝ կասեցնելու Bae/Saudi Arabian գործարքների վերաբերյալ Լուրջ խարդախության դեմ պայքարի գրասենյակի հետաքննությունը, հակառակ դեպքում նրանք գործը կհանձնեն Ֆրանսիային[40], բայց այլ շրջանակներում այդ սպառնալիքը թերագնահատվել է։ Ֆրանսիացի մի պաշտոնյան ասել է, որ «իրավիճակը խճճված և բարդ է։ .. Եվ ոչ մի նշան չկա, որ սաուդցիները ծրագրում են հրաժարվել Eurofighter-ից»։ Այս վերլուծությունը հաստատել է Ռազմավարական հետազոտությունների միջազգային ինստիտուտի վերլուծաբան Էնդրյու Բրուքսը, ով ասել է՝ «Այստեղ կարող է լինել SFO -ին վախեցնելու փորձի տարր։ Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ նրանք չեն գնի Eurofighter։ Ես կասկածում եմ դրանում։»[41]։

Տեղեկություններ են հայտնվել Թիմ Բելլի կողմից համակարգված PR արշավի մասին՝ թերթերում սարսափ պատմությունների, բիզնեսի սեփականատերերի և խորհրդարանի անդամների նամակների միջոցով, որոնց ընտրատարածքներում գործարաններ են եղել՝ գործը փակելու պահանջով[37]։

SFO-ի ղեկավար Ռոբերտ Ուորդլը նույնպես հայտարարել է (ավելի ուշ Բարձր դատարան ներկայացված հայցում, տես՝ ստորև), որ ինքը ահաբեկչության դեմ պայքարում համագործակցության դադարեցման անմիջական սպառնալիք է ստացել Մեծ Բրիտանիայում Սաուդյան Արաբիայի դեսպանից՝ երեք հանդիպումներից առաջինի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել սպառնալիքի լրջությունը գնահատելու համար՝ «․․․ինչպես նա ասաց ինձ, բրիտանական փողոցներում բրիտանացիների կյանքը վտանգված է»։

ՏՀԶԿ-ի կաշառակերության դեմ պայքարի կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածը արգելում է որոշումներ կայացնել կոռուպցիայի փաստերի շուրջ հետաքննությունները դադարեցնելու վերաբերյալ՝ ազգային տնտեսական շահերի նկատառումների կամ այլ պետության հետ հարաբերությունների վրա հնարավոր ազդեցության ազդեցության ներքո։ Սա ակնհայտորեն չի բացառում ազգային անվտանգության նկատառումները[42]։

Սա քննչական խմբին դրդել է դիտարկել BAE-ի հետ շուտափույթ հաշտեցման գործարքի գնալ, որը թույլ կտար նվազագույնի հասցնել Սաուդյան Արաբիայի գործերին միջամտությունը և նվազեցնել վնասը։ Գլխավոր դատախազը համաձայնվել է այս ռազմավարության հետ, բայց տեղեկացրել է վարչապետ Բլեերին, ով 2006 թվականի դեկտեմբերի 5-ին իր պատասխանում կոչ արեց դադարեցնել գործը։ Չնայած կաշառակերության համար հետապնդմանը իր կառավարության հանձնառության հաստատմանը, նա ընդգծեց ահաբեկչության դեմ պայքարի ֆինանսական հետևանքները։ Նույն օրը արքայազն Բանդարը հանդիպել է արտաքին գործերի նախարարության ներկայացուցիչների հետ[43], Ժակ Շիրակի հետ մեկ շաբաթ տևած BAE-ի հետ գործարքի ֆրանսիական այլընտրանքի շուրջ բանակցություններում[փա՞ստ]։

Մեկ շաբաթ անց, ֆինանսական տնօրենի հետ խորհրդակցելուց հետո, գլխավոր դատախազը հանդիպեց Բլեերի հետ՝ առարկելու գործի կարճման դեմ։ Բլերի կարծիքով՝ «ցանկացած առաջարկ այն մասին, որ հետաքննությունն ավարտվի կողմերի կողմից, որոնք իրենց մեղավոր են ճանաչում մեղադրանքի որոշակի կետերով, դժվար թե նվազեցնի Սաուդյան Արաբիայի թագավորական ընտանիքին հասցված վնասը, նույնիսկ եթե գործարքն ընդունվի և ձգձգվի զգալի ժամանակահատվածով»։

Դեկտեմբերի 13-ին SFO-ի տնօրենը նամակ է ուղարկել Գլխավոր դատախազին՝ տեղեկացնելով, որ SFO-ն դադարեցնում է հետաքննությունը և չի զբաղվի շվեյցարական բանկային հաշիվներով՝ վկայակոչելով «Մեծ Բրիտանիայի ազգային և միջազգային անվտանգության իրական ու հնարավոր վնասը և բրիտանական քաղաքացիների ու սպասարկող անձնակազմի կյանքին սպառնացող վտանգը»[44]։

Դադարեցված հետաքննություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2006 թվականի դեկտեմբերի 14-ին գլխավոր դատախազ Լորդ Գոլդսմիթը հայտարարեց, որ հանրային շահի նկատառումներից ելնելով հետաքննությունը դադարեցվում է[45]։ 15 հոգուց բաղկացած խմբին հանձնարարվել էր երկու օր առաջ հանձնել իրենց փաստաթղթեր.[37]։ Լորդերի Պալատը հայտարարություն տարածեց՝

Լուրջ խարդախության դեմ պայքարի գրասենյակի տնօրենը որոշում է կայացրել դադարեցնել BAE Systems-ի գործի հետաքննությունը այնքանով, որքանով դրանք կապված են Ալ Յամամա պաշտպանական պայմանագրի հետ։ Այս որոշումը կայացվել է այն բանից հետո, երբ գլխավոր դատախազին և տնօրենին դիմումներ են ուղարկվել Ազգային և միջազգային անվտանգության ապահովման անհրաժեշտության մասին։ Անհրաժեշտ էր հավասարակշռել օրենքի գերակայության պահպանման անհրաժեշտությունը հանրային ավելի լայն շահերի հետ։ Առևտրային շահերին կամ ազգային տնտեսական շահերին որևէ նշանակություն չի տրվել[46]

Վարչապետ Թոնի Բլեերն այս որոշումը հիմնավորել է նրանով, որ «Սաուդյան Արաբիայի հետ հարաբերությունները կենսական նշանակություն ունեն մեր երկրի համար ահաբեկչության դեմ պայքարի, Մերձավոր Արևելքի, ընդհանուր առմամբ, Իսրայելին և Պաղեստինին օգնություն ցուցաբերելու տեսանկյուններից։ Այս ռազմավարական շահն առաջին տեղում է»[47]։

Պահպանողականների կառավարության նախկին նախարար և սուտ վկայության համար դատապարտված Ջոնաթան Այթկենը, ով կապված էր այդ գործարքների հետ 1980-ականներին, ասել է, որ նույնիսկ եթե BAE–ի դեմ մեղադրանքները ճիշտ էին, հետաքննությունը դադարեցնելը ճիշտ էր՝ Սաուդյան Արաբիայի հետ լավ հարաբերություններ պահպանելու համար[48]։

ՏՀԶԿ-ի խարդախության դեմ պայքարի բաժնի տնօրեն Մարկ Փիթը Ֆրանսիայի, Հունաստանի, Ճապոնիայի, Շվեդիայի, Շվեյցարիայի և Միացյալ Նահանգների անունից 2006 թվականի Սուրբ Ծնունդից առաջ պաշտոնական բողոք-նամակ է ուղարկել արտաքին գործերի նախարարություն՝ խնդրելով բացատրել, թե ինչու՞ է հետաքննությունը դադարեցվել[49]։ Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլի և Լեյբորիստական կուսակցության անդամ Ռոջեր Բերին՝ Համայնքների պալատի քառակողմ կոմիտեի նախագահը, կոչ է արել կառավարությանը վերսկսել կոռուպցիայի հետաքննությունը[50]։

Թերթին տված հարցազրույցում Լուրջ խարդախության դեմ պայքարի գրասենյակի ղեկավար Ռոբերտ Ուորդլը խոստովանել է, որ հետաքննությունը դադարեցնելու որոշումը կարող է վնասել «Մեծ Բրիտանիայի հեղինակությանը՝ որպես մի երկիր, որը վճռական է կոռուպցիան արմատախիլ անելու հարցում»[51]։

Առաջին երկու Eurofighter Typhoon ինքնաթիռների մատակարարումը (Սաուդյան Արաբիայի ռազմաօդային ուժերի կողմից ձեռք բերված 72 ինքնաթիռներից) տեղի է ունեցել 2009 թվականի հունիսին[52]։

Դատական հսկողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆինանսական վարչության՝ քննությունը դադարեցնելու մասին որոշման դատական վերանայումն իրականացվել է 2007 թվականի նոյեմբերի 9-ին[53]։ 2008 թվականի ապրիլի 10-ին Բարձր դատարանը որոշեց, որ SFO-ն անօրինական է գործել՝ դադարեցնելով իր հետաքննությունը[54]։ The Times–ը որոշումն անվանել է «կառավարության գործողությունների դեմ ամենասուր դատական հարձակումներից մեկը», որը դատապարտում է, թե ինչպես են «նախարարները «զիջել աղաղակող սպառնալիքներին», որ ահաբեկչության դեմ պայքարում Սաուդյան Արաբիայի համագործակցությունը կդադարեցվի, եթե:.. հետաքննությունը չի դադարեցվի»[55]։

Ապրիլի 24–ին SFO–ին թույլատրվեց բողոք ներկայացնել Լորդերի պալատի այս որոշման դեմ[56]։ 2008 թվականի հուլիսի 7-ին և 8-ին Լորդերի պալատում տեղի ունեցան երկօրյա լսումներ[57]։ Հուլիսի 30-ին Լորդերի պալատը միաձայն չեղյալ հայտարարեց Գերագույն դատարանի որոշումը՝ հայտարարելով, որ հետաքննությունը դադարեցնելու որոշումը օրինական է[58]։

ՏՀԶԿ հետաքննություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2007 թվականի մարտին ՏՀԶԿ-ն իր տեսուչներին ուղարկել է Մեծ Բրիտանիա՝ հետաքննությունը դադարեցնելու պատճառները պարզելու համար[59]։ ՏՀԶԿ-ն նաև ցանկանում էր պարզել, թե ինչու Մեծ Բրիտանիան մինչ այդ քրեական գործ չի հարուցել այն պահից ի վեր, երբ ՏՀԶԿ-ն կաշառակերության դեմ պայքարի մասին համաձայնագիրը ներառել է բրիտանական օրենսդրության մեջ[59]։

ԱՄՆ արդարադատության դեպարտամենտի հետաքննություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2007 թվականի հունիսի 26-ին BAE-ն հայտարարեց, որ Միացյալ Նահանգների արդարադատության նախարարությունը սկսել է իր սեփական հետաքննությունը Ալ Յամամայի դեմ։ Նա ուսումնասիրում էր այն պնդումները, որ արքայազն Բանդարին վճարումները փոխանցելու համար օգտագործվել է ամերիկյան բանկը[60]։ Ռիգս Բանկը հիշատակվել է որոշ հաշվետվություններում[61]։ 2008 թվականի մայիսի 19-ին BAE-ն հաստատեց, որ իր գործադիր տնօրեն Մայք Թըրները և ոչ գործադիր տնօրեն Նայջել Ռադը «մոտ 20 րոպեով» ձերբակալվել են համապատասխանաբար Ջորջ Բուշի անվան միջմայրցամաքային և Նյուարկի օդանավակայաններում, և որ Արդարադատության նախարարությունը «ԱՄՆ-ում մի շարք լրացուցիչ հայցադիմումներ է ուղարկել BAE Systems plc-ի և BAE Systems Inc-ի աշխատակիցներին՝ շարունակական հետաքննության շրջանակներում»[62]։ The Times ենթադրում է, որ, ըստ Trace International–ի Ալեքսանդրա Ռեյջի, «արդարադատության դեպարտամենտի այդպիսի նվաստացուցիչ պահվածքը» անսովոր է այն ընկերության նկատմամբ, որը լիովին համագործակցում է[62]։

2010 թվականի մարտին ԱՄՆ շրջանային դատարանի դատավոր Ջոն Դ. Բեյթսը BAE-ին դատապարտեց 400 միլիոն դոլար տուգանքի, ինչը արդարադատության դեպարտամենտի պատմության մեջ ամենամեծ տուգանքներից մեկն էր՝ որպես ԱՄՆ արդարադատության դեպարտամենտի հետ գործարքի մաս։ ԱՄՆ շրջանային դատավոր Ջոն Բեյթսը հայտարարել է, որ ընկերության վարքագիծը ներառում է «խաբեություն, երկերեսանիություն և օրենքի ակնհայտ խախտումներ, կարծում եմ, արդարացի է ասել, հսկայական մասշտաբով»[63]։ BAE ընկերությունը չի դատապարտվել կաշառակերության համար և այդպիսով չի հայտնվել միջազգային սև ցուցակում ապագա պայմանագրերի համար։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Arms sales fuel BAe's profits». BBC News. 1999 թ․ փետրվարի 25. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  2. ↑ «Welcome to Project AY». BAE Systems. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  3. ↑ Leigh, David (2010 թ․ փետրվարի 6). «BAE admits guilt over corrupt arms deals». The Guardian. London. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ փետրվարի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 20-ին.
  4. ↑ «'National interest' halts arms corruption inquiry». The Guardian (անգլերեն). 2006 թ․ դեկտեմբերի 15. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 8-ին.
  5. ↑ «SFO loses BAE al-Yamamah investigation documents». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2013 թ․ օգոստոսի 8. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 8-ին.
  6. ↑ Gardner, Charles (1981). British Aircraft Corporation. A history by Charles Gardner. B. T. Batsford Ltd. էջեր 224–249. ISBN 0-7134-3815-0.
  7. ↑ Bloom, Bridget; Johns, Richard (1986 թ․ փետրվարի 19). «A deal in a different dimension: The UK-Saudi arms sale». The Financial Times. էջ 16.
  8. ↑ Michael (1984 թ․ հուլիսի 11). «Saudi Arabia considers Tornado fighter deal». Financial Times. էջ 6.
  9. ↑ Fairhill, David (1985 թ․ սեպտեմբերի 16). «Saudis agree 'in principle' to 3 billion pound plane deal: Israelis angered by Tornado sale 'arms race escalation'». Financial Times.
  10. ↑ Taylor, Michael J. H. (2001). Flight International World Aircraft & Systems Directory (3rd ed.). United Kingdom: Reed Business Information. էջեր 189–190. ISBN 0-617-01289-X.
  11. ↑ Fairhill, David (1988 թ․ հուլիսի 9). «Britain signs 6 billion pounds Saudi arms contract». The Guardian.
  12. ↑ Financial Times, 9 July 1988, cited in Hirst, C., "The Arabian Connection: The UK Arms Trade to Saudi Arabia". Արխիվացված 22 Սեպտեմբեր 2008 Wayback Machine
  13. ↑ «Memorandum of Understanding for the provision of equipment and services for the Royal Saudi Air Force» (PDF). The Guardian. London. 1985 թ․ սեպտեմբեր. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  14. ↑ Mottram, R. (1985 թ․ սեպտեմբերի 25). «Briefing for the Prime Minister's meeting with Prince Sultan» (PDF). The Guardian. London. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  15. ↑ Կաղապար:Cite Hansard
  16. ↑ Evans, Rob; Leigh, David (2003 թ․ նոյեմբերի 27). «Millions risked on BAE contract». The Guardian. London. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 30-ին.
  17. ↑ Leigh, David; Evans, Rob (2004 թ․ դեկտեմբերի 15). «£1bn BAE guarantee 'foolish', says MP». The Guardian. London. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 30-ին.
  18. ↑ Donne, Michael (1987 թ․ օգոստոսի 12). «BAe Hands Over First Part of Saudi Aircraft Order». Financial Times. The Financial Times Limited. էջ 6.
  19. ↑ Robertson, David (2006 թ․ օգոստոսի 19). «BAE confirms £5bn Eurofighter sale to Saudi Arabia». The Times. London. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 30-ին.
  20. ↑ «Saudi Arabia Signs Typhoon Deal». Air Forces Monthly. 2006 թ․ փետրվար. էջեր 4–5.
  21. ↑ Cordesman, Anthony H. «Saudi National Security and the Saudi-US Strategic Partnership» (PDF). Center for Strategic and International Studies.
  22. ↑ «Submission from the Campaign Against Arms Trade to the International Development Committee's Inquiry into corruption». Campaign Against Arms Trade. 2000 թ․ սեպտեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  23. ↑ Կաղապար:Cite Hansard
  24. ↑ Կաղապար:Cite Hansard
  25. ↑ Leigh, David; Evans, Rob (2003 թ․ հոկտեմբերի 13). «MoD chief in fraud cover-up row». The Guardian. London. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ հունվարի 29-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  26. ↑ «BAE faces fresh claims of Saudi arms bribery». The Scotsman. 2004 թ․ հոկտեմբերի 6. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 30-ին.
  27. ↑ Michael Robinson (2004 թ․ հոկտեմբերի 4). «BBC lifts the lid on secret BAE slush fund». BBC Money Programme. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  28. ↑ «Saudi prince 'received arms cash'». BBC News. 2007 թ․ հունիսի 7. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 30-ին.
  29. ↑ Wearing, David (2018). AngloArabia: Why Gulf Wealth Matters To Britain. Cambridge: Polity Press. էջեր 173–4. ISBN 978-1-5095-3204-9.
  30. ↑ Կաղապար:Cite Hansard
  31. ↑ 31,0 31,1 Leigh, David; Evans, Rob (2006 թ․ հուլիսի 25). «Parliamentary auditor hampers police inquiry into arms deal». The Guardian. London. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 30-ին.
  32. ↑ Կաղապար:Cite Hansard
  33. ↑ Leigh, David; Evans, Rob; Gow, David (2003 թ․ սեպտեմբերի 12). «Fraud Office looks again at BAE». The Guardian. London. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  34. ↑ «BAE subject of fraud investigation». The Herald. 2004 թ․ նոյեմբերի 18. էջ 23.
  35. ↑ «SFO to investigate BAE contracts». BBC News. 2006 թ․ նոյեմբերի 3. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  36. ↑ «BAE included in SFO investigation». BBC News. 2006 թ․ նոյեմբերի 17. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Leigh, David; Evans, Rob (2006 թ․ դեկտեմբերի 16). «Brutal politics lesson for corruption investigators». The Guardian. London. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  38. ↑ Peston, Robert (2006 թ․ դեկտեմբերի 4). «Defence firms fear Saudi fall-out». BBC News. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  39. ↑ «Unions confirm BAE job loss fears». BBC News. 2006 թ․ նոյեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 Hope, Christopher (2006 թ․ դեկտեմբերի 1). «Halt inquiry or we cancel Eurofighters». The Daily Telegraph. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  41. ↑ Bowell, James; Fidler, Stephen; Hollinger, Peggy; Khalaf, Roula; Peel, Michael (2006 թ․ նոյեմբերի 28). «BAE investors take flight at potential loss of Eurofighter deal». Financial Times. էջ 3.
  42. ↑ «OECD Convention on Combating Bribery of Foreign Public Officials in International Business Transactions». OECD.
  43. ↑ Կաղապար:Cite Hansard
  44. ↑ R (on the application of Corner House Research) v Director of the Serious Fraud Office [2008] EWHC 1354 (Admin)
  45. ↑ «Timeline: BAE corruption probe». BBC News. 2006 թ․ դեկտեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  46. ↑ Կաղապար:Cite Hansard
  47. ↑ «Blair defends Saudi probe ruling». BBC News. 2006 թ․ դեկտեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  48. ↑ «Criticism of ditched Saudi probe». BBC News. 2006 թ․ դեկտեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  49. ↑ OECD (2007 թ․ մարտի 14). «OECD decision to re-open investigation». OECD. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 26-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 27-ին.
  50. ↑ «Watchdog chief warns Saudi arms probe 'must be re-opened'». Evening Standard. 2007 թ․ հունվարի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 6-ին.
  51. ↑ Pfeifer, Sylvia; Helen Power (2007 թ․ հուլիսի 15). «I like shooting things». The Daily Telegraph. London. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  52. ↑ «BAE System Half-yearly Report 2009» (PDF). BAE Systems. 2009.
  53. ↑ «Court to study BAE fraud decision». BBC News. BBC. 2007 թ․ նոյեմբերի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
  54. ↑ «SFO unlawful in ending BAE probe». BBC News. 2008 թ․ ապրիլի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 18-ին.
  55. ↑ Gibb, Frances; Webster, Philip (2008 թ․ ապրիլի 11). «High Court rules that the halt to BAE investigation was 'unlawful, a threat to British justice'». The Times. London: Times Newspapers. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 30-ին.
  56. ↑ «SFO allowed to contest BAE ruling». BBC News. BBC. 2008 թ․ ապրիլի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 24-ին.
  57. ↑ Evans, Rob; Leigh, David (2008 թ․ հուլիսի 9). «Government 'did not try' to fend off Saudi inquiry threats». The Guardian. London: Guardian Newspapers. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 25-ին.
  58. ↑ «Lords overturn Saudi probe ruling». BBC News. BBC. 2008 թ․ հուլիսի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 30-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 Feinstein, Andrew (2011). The Shadow World. London: Hamish Hamilton. ISBN 9780241144411.
  60. ↑ «BAE says U.S. is investigating dealings with Saudi Arabia». International Herald Tribune. Associated Press. 2007 թ․ հունիսի 26.
  61. ↑ «Will a row over a British arms deal affect Saudi politics?». The Economist. 2007 թ․ հունիսի 11. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 30-ին.
  62. ↑ 62,0 62,1 Jagger, Suzy (2008 թ․ մայիսի 19). «BAE accused of being uncooperative with US investigators». The Times. London. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 30-ին.
  63. ↑ Dawber, Alistair (2010 թ․ մարտի 3). «BAE protesters win SFO injunction». The Independent. London. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 14-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վավերագրական տեսանյութ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ալ_Յամամա&oldid=9973794» էջից