Ախալգոր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Բնակավայր
Ախալգոր
օսերեն՝ Ленингор
վրաց.՝ ახალგორი
ԵրկիրՎրաստան Վրաստան
Հարավային Օսիա Հարավային Օսիա
Մակերես7 կմ²
ԲԾՄ788 մետր
Պաշտոնական լեզուօսերեն և վրացերեն
Բնակչություն▼1033 մարդ (2015)[1]
Պաշտոնական կայքakhalgori.com
Ախալգոր (Վրաստան)##
Ախալգոր (Վրաստան)
Ախալգոր (Հարավային Օսիա)##
Ախալգոր (Հարավային Օսիա)

Ախալգոր, վրացերեն տառադարձությամբ՝ Ախալգորի[2][3][4] (վրաց.՝ ახალგორი[5][6][7]), քաղաքատիպ ավան, որը դե յուրե գտնվում է Վրաստանի տարածքում՝ Շիդա Քարթլիի մարզի համանուն շրջանում։ Տեղակայված է Կուրի վտակ Քսանիի ափին՝ Մեծ Կովկասի լեռնային համակարգի Ալևյան լեռնաշղթայի արևմտյան լանջերին՝ ծովի մակարդակից 800 մետր բարձրության վրա[8]։ Խորհրդային իշխանության տարիներին՝ 1934-1991 թվականներին, կոչվել է Լենինգորի[9] կամ Լենինգոր (օսերեն՝ Ленингор[10], վրաց.՝ ლენინგორი): Նույն անվանումը վերականգնվել է Ռուս-վրացական պատերազմի արդյունքում, երբ Վրաստանի տարածքի մի մասը՝ Աբխազիան և Հարավային Օսիայի նախկին ինքնավար մարզը, օկուպացվել են Ռուսաստանի կողմից, և այնտեղ ձևավորվել են Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի խամաճիկ հանրապետությունները։

Համաձայն մասամբ ճանաչված Հարավային Օսիայի վարչատարածքային բաժանման, որը պատերազմից հետո փաստացի վերահսկում է բնակավայրը, այն Լենինգորի շրջանի վարչական կենտրոնն է. ըստ Վրաստանի վարչատարածքային բաժանման՝ Մցխեթ-Մթիանեթի շրջանի Ախալգորի շրջանի կենտրոն։

Անվանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակավայրի սկզբնական «Ախալգորի» (վրացերեն՝ ახალგორი) անվանումը առաջացել է վրացերեն «ախալի» («նոր») և «գորի» («բլուր, սար») բառերից[11]։ Ռուսերենում օգտագործվել են ինչպես վրացական Ախալգորիից[12] տառադարձություն, այնպես էլ Ախալգորի հարմարեցված տեղանունը[13][14][15][16]։ 1934 թվականին[8] գյուղը վերանվանվել է Վ.Ի.Լենինի պատվին Լենինգորի[17][18] կամ Լենինգորի[19]։ 1990 թվականի սեպտեմբերի 4-ի Լենինգորի շրջանի ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի 18-րդ նստաշրջանի որոշմամբ գյուղին վերադարձվեց «Ախալգորի» պատմական անվանումը, այս որոշումը դատապարտվեց ինքնավարության իշխանությունների կողմից շրջանը, որը չի համապատասխանում Վրացական ԽՍՀ «Հարավային Օսիայի Ինքնավար Մարզի մասին» օրենքին[20]։ Հարավային Օսիայի Խորհրդային Հանրապետությունում, որը հռչակվել է մի քանի օր անց՝ 1990 թվականի սեպտեմբերի 20-ին, նախկին անվանումը սկսել է գործածվել, բայց միայն օսերեն տառադարձությամբ՝ Լենինգոր, մինչդեռ Վրաստանում Ախալգորին դարձել է պաշտոնական անվանումը։

Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարի Բնակչություն
1886 634 մարդ [21]
1923 640 մարդ [22]
1939 1413 մարդ [23]
1970 1584 մարդ [23]
1979 1917 մարդ [23]
1989 2457 մարդ [23]
2002 2449 մարդ [24]
2015 1033 մարդ [1]


Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակավայրի հիմնադրումը, ենթադրաբար, թվագրվում է 15-րդ դարի 2-րդ կեսին` Քսանիի իշխանության քաղաքական ընդլայնման և հզորացման ժամանակաշրջանով։ Բնակավայրի մասին առաջին հիշատակումները վերաբերում են 16-րդ դարին[25]։

Հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերված գտածոներ

17-րդ դարի առաջին երրորդում Քսանի իշխանության կենտրոնը Քվենիպնևիից տեղափոխվեց Ախալգոր։ Ինչպես Քարթլիի մյուս առևտրա-արհեստագործական բնակավայրերը, հիմնադրման հենց սկզբից Ախալգորում գործում էր հայկական համայնք։ Սուրբ Աստվածածին վանքի պատին փակցված խաչքարի հայերեն ամենավաղ արձանագրությունը թվագրվում է 1463 թվականին։ Պահպանվել են 17-րդ դարի 4 հայերեն ձեռագրեր, որոնք ստեղծվել են 1631-1643 թվականներին Սուրբ Աստվածածնի վանքում՝ Գրիգոր դպիր Արղութեցու կողմից։ Բացի սուրբ Աստվածածնի վանքից, Գրիգորը բնակավայրում հիշատակում է նաև հայկական և վրացական սրբոց Հրեշտակապետաց, սուրբ Հակոբ, սուրբ Մարինա և սուրբ Գեորգի եկեղեցիները[25]։

1770 թվականի Արևելավրացական թագավորության ժողովրդագրական բանահյուսությունը նկարագրում է Ախալգորին որպես փոքրիկ քաղաք Քսանի գետի վրա՝ 140 տուն հայ և վրացի բնակիչներով[26]։

Ջ. Ռեյնեգսը, նկարագրելով Ախալգորին, հայտնում է. «... այս փոքրիկ քաղաքը նույնպես [ինչպես Գորին], բնակեցված է հայ քրիստոնյաներով, որոնք գրեթե բոլորը զբաղվում են բամբակի և կտավատի մանող արհեստով։ Նրանք հիմնականում պատրաստում են բամբակյա գործվածքների և սրբիչների բազմազանություն»[27]։

Ախալգորի բնակչությունը 19-րդ դարում մնաց հիմնականում հայ։ 1886 թվականին նրա ընդհանուր բնակչությունը կազմում էր 634 մարդ, որից 573-ը՝ հայեր, 60-ը՝ վրացիներ և 1-ը՝ օս[28]։

Ըստ 1912 թվականի «Կովկասյան օրացույցի»՝ Ախալգորին հայկական գյուղ է Ռուսական կայսրության Թիֆլիսի նահանգի Դուշեթի շրջանում՝ 590 մարդ[29]։ 20-րդ դարի սկզբին գյուղը բնակեցվել է Քսանի կիրճի մոտակա գյուղերի օսերի կողմից։ Խորհրդային տարիներին գյուղը դարձել է քաղաքատիպ ավան և շրջկենտրոն՝ վերանվանվելով «Լենինգորի»։ Համեմատաբար հայ մեծամասնությունը գյուղում մնաց մինչև 1939 թվականի խորհրդային մարդահամարը, երբ շրջկենտրոնի 1413 բնակիչներից 566-ը (40,1%) հայ էր, 468-ը (33,1%)՝ օս, իսկ 334-ը (23,6%)՝ վրացի[30]։ Խորհրդային իշխանության վերջին տասնամյակների ընթացքում Ախալգորին վրաց-օսական խառը բնակավայր էր, որտեղ գերակշռում էր վրացի բնակչությունը, որոնցից մի քանիսը հավանաբար ձուլված հայերի ժառանգներ էին։ 1979 թվականի մարդահամարի տվյալներով Ախալգորիի բնակչությունը կազմում էր 2216 մարդ, որից 149-ը՝ հայեր (6,7%), 1331 վրացիներ (60,1%), 699 օսեր (31,5%)[31]։ Խորհրդային տարիներին գյուղը սկսեց արագ զարգանալ տնտեսապես, մշակութային, սոցիալական առումով, գյուղն ուներ բոլոր անհրաժեշտ սոցիալական հարմարությունները, այդ թվում՝ հանգստի այգի, լուսանկարչական ստուդիա, տպարան, հացի փուռ և այլ հաստատություններ։

1992-2008 թվականներին գյուղը և Լենինգորի շրջանի մեծ մասը գտնվում էին վրացական վերահսկողության տակ, քանի որ 1990-ական թվականներից Լենինգորը վերանվանվեց վրացական իշխանությունների կողմից և վերանվանվեց «Ախալգորի» գյուղ, և տեղի ունեցավ օս բնակչության զանգվածային հարկադիր և կամավոր արտահոսք։

2008 թվականի օգոստոսյան պատերազմից հետո գյուղի տարածքը և ամբողջ շրջանը վերահսկվում է Հարավային Օսիայի Հանրապետության կողմից։ Ախալգորի բնակչությունը և տարածաշրջանի ողջ բնակչությունը հնարավորություն ունեն հատուկ անցագրերի միջոցով մեկնել Վրաստանի տարածք և հետ։ 2015 թվականին Հարավային Օսիայի Հանրապետության նախագահ Լեոնիդ Տիբիլովը պաշտոնապես բացեց Ցխինվալի-Ախալգոր ավտոմայրուղու երթուղին, որը օրական երեք անգամ բացվում է նոր մայրուղու երկայնքով։

2017 թվականի օգոստոսի 8-ին, 2008 թվականի պատերազմից հետո առաջին անգամ ամբողջ գյուղում և հարակից գյուղերում սգո օր նշվեց։

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վրացական իշխանական ապարանքի մնացորդներ

Նախախորհրդային շրջանում հիմնականում արհեստագործական արդյունաբերությունն էր[32]։ 1983 թվականին Լենինգորում գործում էին գործարաններ՝ փայտամշակման գործարան, կարագի և պանրի գործարան, մրգահյութերի գործարան, լիմոնադի գործարան, կարի խանութ - Թբիլիսի թիվ 2 տրիկոտաժի ֆաբրիկայի կարի խանութի մասնաճյուղ, ավտոտրանսպորտային ձեռնարկություն, տպարան, մարզային թերթի խմբագրություն, սպառողների սպասարկման գործարան, անասնաբուծական ֆերմա, անտառային ձեռնարկություն, երկու. միջնակարգ դպրոցներ, գիշերօթիկ դպրոց, երաժշտական ​​դպրոց, մանկապարտեզ, մշակութային կենտրոն, կինո, երկու գրադարան, հիվանդանոց, կլինիկա, դեղատուն, փոստային բաժանմունք[8]։

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ձեռնարկությունների մեծ մասը փակվեց կամ դարձավ մասնավոր սեփականություն։ 2008 թվականի օգոստոսին Վրաստանում պատերազմի սկսվելուց առաջ աշխատատեղերի հիմնական աղբյուրները (շուրջ 200 մարդ աշխատում էր) Լոմիսի գարեջրի գործարանն էր[33], փայտամշակման և քար ջարդող խանութները[34]։ 2008 թվականի օգոստոսի կեսերին ռուսական և հարավօսական զորքերի կողմից Ախալգորի շրջանի օկուպացիայից հետո[35][36], տեղի ունեցավ բնակչության զանգվածային արտահոսք դեպի Վրաստան[37][38], ինչը բացասաբար ազդեց տարածաշրջանի տնտեսական ակտիվության վրա։ Իրավիճակի հարաբերական կայունացումից հետո առանձին օսական և վրացական ընտանիքներ սկսեցին վերադառնալ տարածաշրջան[39][40][41]։ 2009 թվականին, ըստ ոչ պաշտոնական տեղեկությունների, «Լոմիսի» գարեջրի գործարանը վերսկսեց իր աշխատանքը և սկսեց գարեջրի և լիմոնադի շշալցումը առանց պիտակների[42]։ 2010 թվականի փետրվարի սկզբին գործարանը ստացավ նոր անվանում՝ «Aluton» և պաշտոնապես վերսկսեց աշխատանքը՝ սկսելով արտադրել 3 տեսակի գարեջուր՝ «Aluton», «Zigulevskoye» և «Karlov Most»[43]։ Գործարանը գործել է մինչև 2010 թվականի ապրիլը[44][45]։

Տեսարժան վայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղի կենտրոնում հրապարակի վրա կանգնեցված է Միքայել հրեշտակապետի հուշարձանը, 2009 թվականի հոկտեմբերին մշակութային այգում կանգնեցվել է Կոստա Խետագուրովի հուշարձանը[46]։ Տեղադրված են նաև՝

  • Շոթա Ռուսթավելիի հուշարձան,
  • Ալեքսանդր Պուշկինի հուշարձան,
  • Թանգարան Քսանի Էրիստավիսի իշխանների միջնադարյան պալատ,
  • Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հերոսների հուշահամալիր,
  • Մայրիկի մեծ հուշարձան։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 https://web.archive.org/web/20170807200552/http://ugosstat.ru/wp-content/uploads/2017/06/Itogi-perepisi-RYUO.pdf
  2. ↑ Абхазия, Грузия, Южная Осетия // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2000 г.; гл. ред. Г. В. Поздняк. — Испр. в 2003 и 2007 гг. — М.: ПКО «Картография»: Изд-во Оникс, 2010. — С. 160. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография), ISBN 978-5-488-02507-3 (1-е оформления, Оникс), ISBN 978-5-488-02508-0 (2-е оформления, Оникс)
  3. ↑ Грузия, Армения, Азербайджан // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2003 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк, Н. Н. Полункина ; отв. ред. Н. В. Чудакова. — М. : Роскартография, 2003. — С. 111—112. — ISBN 585120195-9.
  4. ↑ Грузия, Армения, Азербайджан // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 1999 г. ; отв. ред. Т. Г. Новикова, Т. М. Воробьёва. — 3-е изд., стер., отпеч. в 2002 г. с диапоз. 1999 г. — М. : Роскартография, 2002. — С. 118. — ISBN 5-85120-055-3.
  5. ↑ Պաշտոնական անվանումը՝ համաձայն Վրաստանի վարչատարածքային բաժանման
  6. ↑ Բնակավայրի անվանումներից մեկը մինչև 1934 թվականը, տառադարձում պաշտոնական անվանումից՝ ըստ Վրաստանի վարչատարածքային բաժանման
  7. ↑ «Ахалгори». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Ленингори // Грузинская советская энциклопедия. — Тб.: «Грузинская Советская Энциклопедия», Главная редакция, 1983. — Т. 6. — С. 176.
  9. ↑ Абхазия, Южная Осетия, Грузия, Армения, Азербайджан // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 108. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).
  10. ↑ Պաշտոնական անվանումը՝ ըստ Հարավային Օսիայի վարչատարածքային բաժանման
  11. ↑ Поспелов Е. М. Имена городов: вчера и сегодня (1917 — 1992): Топонимический словарь. — М.: Русские словари, 1993. — 250 с. — 10 000 экз.
  12. ↑ Комиссия печатания государственных грамот и договоров, Александр Антонович Цагарели, Московский архив Грамоты и другие историческиедокументы XVIII столетия, относящиеся к Грузии. — Санкт-Петербургъ: типография В. Киршбаума, 1891. — С. 38, 157, 217.
  13. ↑ Платон Игнатьевич Иосселиани Описание древностей города Тифлиса. — Тифлис: типография главнаго управления наместника кавказскаго, 1866. — С. 234.
  14. ↑ Георгий Георгиевич Паичадзе Русско-грузинские политические отношения в первой половине XVIII века. — Тбилиси: Сабчота Сакартвело, 1970. — С. 200.
  15. ↑ Академия наук Грузинской ССР. Юго-Осетинский научно-исследовательский институт История Юго-Осетии в документах и материалах / И. Н. Цховребов. — Сталинир: Госиздат Юго-Осетии, 1960. — С. 247.
  16. ↑ Г. Тогошвили, Иван Никифировочи Цховребов - Академия наук Грузинской ССР. Юго-Осетинский научно-исследовательский институт История Осетии в документах и материалах: с древнейших времён до конца XVIII века. — Сталинир: Госиздат Юго-Осетии. — С. 227. — 365 с.
  17. ↑ С. Ш. Габаев - Академия наук Грузинской ССР. Юго-Осетинский научно-исследовательский институт Народное хозяйство Юго-Осетинской автономной области. — Сталинир. — Госиздат Юго-Осетии, 1959. — С. 21.
  18. ↑ Замира Дмитриевна Цховребова - Академия наук Грузинской ССР. Юго-осетинский научно-исследовательский институт Топонимия Южной Осетии в письменных источниках. — Тбилиси: Мецниереба, 1979. — С. 58, 157, 159. — 183 с.
  19. ↑ Ленингори // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  20. ↑ «Решение Исполкома Совета народных депутатов Юго-Осетинской автономной области о решениях внеочередной 18 сессии Ленингорского районного совета народных депутатов 20-го созыва от 4 сентября 1990 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 26-ին.
  21. ↑ http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/ksani1886.html
  22. ↑ http://pop-stat.mashke.org/georgia-ethnic-loc1923.htm
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 http://pop-stat.mashke.org/georgia-cities.htm
  24. ↑ http://pop-stat.mashke.org/georgia-ethnic2002.htm
  25. ↑ 25,0 25,1 Мурадян П. М. Армянская эпиграфика Грузии (Картли и Кахети) / Отв. редактор К. Н. Юзбашян. — Ереван: АН Армянской ССР, 1985. — С. 136. — 227 с. ил. 27 л. с.
  26. ↑ Межкавказские политические и торговые связи Восточной Грузии (конец 60-х - начало 90-х гг. XVIII в.) : Документы и материалы. В 2-х вып. / Подг. к печати В. Н. Гамрекели. — Тбилиси: АН Грузинской ССР, 1980. — С. 33. — 220 с.
  27. ↑ Jacob Reineggs Allgemeine historisch- topographische Beschreibung des Kaukasus.. — СПб, 1796—1797. — С. 75. — 294 c., 3 л. ил. с.
  28. ↑ Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. / По распоряжению Главноначальствующаго гражданскою частию на Кавказе Закавказским статистическим комитетом. — Тифлис: Тип. И. Мартиросиянца, 1893. — С. 74. — 487 с.
  29. ↑ «Кавказский календарь. Тифлис 1912». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 13-ին.
  30. ↑ «Население Ленингорского района». Этно-Кавказ (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 20-ին.
  31. ↑ «Население Ленингорского района». Этно-Кавказ (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 20-ին.
  32. ↑ Чибиров Л. А., Тогошвили Г. Д., Джиоев М. К., Пухаев К. П. История южных осетин: Учебное пособие. — Цхинвали: Ирыстон, 1990, С.117.
  33. ↑ Завод основан в 1991 году. В феврале 2008 года приобретен Anadolu Efes. Производитель пива Efes купил грузинских пивоваров//Lenta.ru 08.02.2008 Արխիվացված է Մարտ 14, 2008 Wayback Machine-ի միջոցով:
  34. ↑ «Ситуация в Ленингорском районе остается сложной//ИА «Рес», 04.12.2008». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 6-ին.
  35. ↑ Осетинские миротворцы взяли под контроль Ленингорский район Южной Осетии Արխիվացված է Հունվար 13, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով: — ОСинформ
  36. ↑ «Со дня оккупации Ахалгори прошел год//ИА Медианьюс, 16.08.2009». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 28-ին.
  37. ↑ «Специальный пресс-релиз Правозащитного центра «Мемориал» и центра «Демос». Гуманитарные последствия вооруженного конфликта на Южном Кавказе. «Буферная зона» после вывода оттуда российских войск. Версия от 31 октября 2008 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 17-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 221 (օգնություն)
  38. ↑ Из Южной Осетии продолжается отток населения в Грузию Արխիվացված է Հոկտեմբեր 31, 2009 Wayback Machine-ի միջոցով: — Права человека в России, 27 ноября 2008
  39. ↑ «Часть ахалгорцев живёт в Ахалгори и после получения коттеджей//ИА Медианьюс, 08.01.2009». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 28-ին.
  40. ↑ «Несколько семей вернулись в Ахалгорский район//ИА Медианьюс, 24.02.2009».{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  41. ↑ «Из 8200 жителей Ахалгорского района в «выборах» участие приняли 600 человек//ИА Медианьюс, 02.06.2009». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 28-ին.
  42. ↑ «Оккупанты установили радары в Ахалгори//Мари Отарашвили, Информационно-аналитический портал Грузия Online, 20.06.2009». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 12-ին.
  43. ↑ «В Ленингорском районе Южной Осетии после долгого простоя заработал пивоваренный завод «Алутон»//Дина Гассиева, Осетинское радио и телевидение, 16.02.2010». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 28-ին.
  44. ↑ «Итоги рабочей поездки Вадима Бровцева в Ленингорский район//ИА «Рес», 05.08.2010». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  45. ↑ «Прокуратура Южной Осетии расследует дело РГУП ПК «Алутон»//ИА «Рес», 23.03.2011». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 27-ին.
  46. ↑ Весь мир мой Храм… Արխիվացված է Հունվար 13, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով: — ИА РЕС (14.10.2009)

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Поспелов Е. М. Имена городов: вчера и сегодня (1917 — 1992): Топонимический словарь. — М.: Русские словари, 1993. — 250 с. — 10 000 экз.
  • Грузинская Советская Энциклопедия, Главная редакция Грузинская Советская Энциклопедия. — Тб.: Грузинская Советская Энциклопедия, Главная редакция, т.6 стр. 176, 1983.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեբ-կայքեր
Հոդվածներ
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ախալգոր» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ախալգոր&oldid=9946000» էջից