Բաշկորտոստանի գրականություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Բաշկորտոստանի գրականություն
Բաշկորտոստանի Գրողների միության շենքն Ուֆայում
Տեսակգրականություն և sub-set of literature?
Բնագիր լեզուբաշկիրերեն և ռուսերեն
ՎԻՔԻՊԱՀԵՍՏ։ Բաշկորտոստանի գրականություն

Բաշկորտոստանի գրականություն, Բաշկորտոստան բազմազգ հանրապետության գրականություն։ Այն ծագում է բանավոր ժողովրդական արվեստից, ունի հարուստ պատմություն, բնութագրվում է ժանրերի ու ուղղությունների բազմազանությամբ, ազգային մշակույթների փոխադարձ հարստացմամբ։ Գրականության վրա մեծապես ազդել է երկրի քաղաքական իրավիճակը։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնագույն քարտեզ Մահմուդ ալ Քաշգարիի «Թյուրքական բարբառների ժողովածուից»  (Dīwān Lughāt al-Turk, 1072-1074). արաբ-թյուրքերեն առաջին հանրագիտարանային բառարան, որը գրվել է Սելջուկյան սուլթանության ժամանակ Բաղդադում

Բաշկիրական գրականության աղբյուրներն են հին թյուրքերեն գրավոր հուշարձանները, ինչպիսիք են Օրխոն-Ենիսեյի արձանագրությունները և 11-րդ դարի թյուրքի լեզվով (թյուրքական գրական լեզվով) ձեռագիր գործերը, ինչպես օրինակ` Մահմուդ ալ-Քաշգարիի արաբ-թյուրքական լեզուների առաջին համապարփակ հանրագիտարանային բառարանը` «Դիվանու լուղատ աթ-թուրք», Յուսուֆ Բալասագունիի «Քութադգու բիլիք» (Բարեբեր գիտելիք) պոեմը։

Բաշկիրական գրավոր գրականության ստեղծմանը նախորդել է բանավոր ժողովրդական արվեստը։ Բաշկիրներն ունեցել են հարուստ բանահյուսություն։ Բանավոր ժողովրդական արվեստի ստեղծագործություններն արտացոլել են հին բաշկիրների հայացքները բնության, նրանց ամենօրյա փորձառության և բարոյական իդեալների վերաբերյալ։ Ստեղծագործությունների ժանրային կազմը բազմազան է՝ էպոս և հեքիաթ, լեգենդներ և ավանդույթներ, կուբայիրներ (հերոսական հեքիաթներ), հանելուկներ, երգեր, խայծեր, գազել, մադհիա, մարսիյա, կասիդա, դաստան, հիկմետ, կիսսա, խիկայատ, նազիմ, նասիհատ, մունաժատի, մասնավի, կիտգա, պարսա, նեսեր, մասալ, լատիֆա, սայահատմնամե, շեժերե, ռուբայի, տաուարիխ, խիտամ, մակտուբ, նամե և շատ ուրիշներ[⇨]։

Բաշկիրական ժողովրդական արվեստի նմուշներ են «Ուրալ-Բատիր», «Ակբուզատ», «Զայատուլյակ և Խիուխիլու», «Կարա-յուրգա», «Ախակ-կոլա», «Կունգիր-բուգա», «Ալպամիշ և Բարսինխիլու» բաշկիրական էպոսները, պատմական և առօրյա երգեր, բայիթիները, հեքիաթներ ու լեգենդներ, որոնցից շատերը փոխանցվել են բանավոր։ Բանավոր ժողովրդական արվեստ է նաև Սալավաթ Յուլաևի բանաստեղծությունները։ 18-19-րդ դարերի գրողներ Տաջետդին Յալսիգուլա Ալ-Բաշկորդին, Գալի Չոկրիյը, Զակ Շամսետդինը, Գ.Սալիխովը ստեղծել են հիմնականում հոգևոր պոեզիա՝ կապված կրոնական գիտակցության հետ։ Լուսավորչական գաղափարներն արտացոլվել են 19-րդ դարի 2-րդ կեսի գրողների և գիտնականների աշխատություններում, ինչպիսիք են Ակմուլլա Մուֆտահետդին, Մուհամեդսալիմ Ումետբաևը, Միրսալիխ Բեկչուրինը։ Կրոնական լուսավորության ինքնատիպությունը դրսևորվել է սոցիալական խնդիրների լուծման առնչությամբ։ Ռիզաիտդին Ֆախրետդինովի ստեղծագործություններում («Ասմա», «Սալիմա», «Ընտանիք», «Խրատներ») դատապարտվում են անձնական շահն ու տգիտությունը։ Նրա եզրակացությունների համաձայն՝ անբարոյական արարքները տարածված են նաև հարուստների շրջանում։

Մաժիտ Ղաֆուրի (1911)
«Երիտասարդ Բաշկորտոստան» - Շեյխզադա Բաբիչի գրքի շապիկը, որը հրատարակվել է Օրենբուրգում 1918 թվականին հին բաշկիրերեն լեզվով
Բաշկորտոստանի զինանշանի վրա պատկերված է Սալավատ Յուլաևի հուշարձանը։

Բաշկիրական լուսավորչական դեմոկրատներ Մուխամետսալիմ Ումետբաևը (1841-1907), Միֆթախեթդին Աքմուլլան (1831-1895), Մաժիտ Ղաֆուրին (1880-1934), Շեյխզադա Բաբիչը (1890-1919), Դաութ Յուլթիյը (1893—1938) մերկացրել են սոցիալական խնդիրների սրությունը. նրանց համար անընդունելի էր հակասությունները հարթելու ճանապարհ։

20-րդ դարի սկզբին (1906 թ.) Բաշկիրիայում հայտնվել է ազգային թաթարական մամուլ[1], նախ Օրենբուրգում ( «Շուրա», «Դին վե մեգիշետ», «Չուկեչ» ամսագրերը), ապա Ուֆայում (թերթ «Տորմիշ», 1913-1918)[2]։ Շատ բաշկիր բանաստեղծներ, արձակագիրներ և դրամատուրգներ տպագրվել են թաթարական ամսագրերում և թերթերում, որոնք հրատարակվել են երկրի շատ քաղաքներում, ներառյալ Ուֆայում (բաշկիրերեն պարբերական մամուլ չկար), և իրենց գրքերը հրատարակել են թաթարական հրատարակչություններում[3]։

Բաշկիրիայի մասին բազմաթիվ գործեր ստեղծել են 19-րդ և 20-րդ դարերի ռուս գրողները՝ Ա. Ս. Պուշկինը, Մ. Յու. Լերմոնտովը (անավարտ վեպ Վադիմ), Ս. Տ. Ակսակովը, Վ. Ի. Դալը, Դ. Ն. Մամին-Սիբիրյակը, Պյոտր Կուդրյաշևը, Միխայիլ Միխայլովը, Վլադիմիր Լոսևսկին, Վ. Ս. Յումատովը, Անատոլի Ռիբակովը («Փոշի և մոխիր» վեպ)։ Դրանք արտացոլում են բաշկիր ժողովրդի պատմությունն ու մշակույթը, նրանց պայքարը ցարիզմի և օտար զավթիչների դեմ։ Ստեպան Զլոբինի «Սալավաթ Յուլաև» (1929) պատմավեպը մտել է ռուս գրականության գանձարան։

20-րդ դարի առաջին բաշկիր գրողներն ու բանաստեղծները եղել են Շ. Բաբիչը, Խաբիբուլա Աբդելկադիրովիչ Գաբիտովը, Դաուտ Յուլտին, Սագիտ Մրյասովը, Կարիմ Իդելգուժին, Տուխվատ Յանաբին (Կալիմուլլին), Գաբդուլա Ամանտայը, Զայնին, Գուբայ Դավլետշինը և ուրիշներ։ Նրանց ստեղծագործությունները տպագրվել են «Բաշկորտոստան» թերթում 1924 թվականից, իսկ առանձին գրքերի տեսքով՝ 1923 թվականից։

20-րդ դարի սկզբին Բաշկիրիայի գրականության մեջ հայտնվեցին նաև բաշկիր գրողներ Մաժիտ Ղաֆուրին և քաղաքացիական պատերազմին մասնակցած գրողները՝ Գարիֆ Գումերը, Բուլատ Իշեմգուլովը, Թուխվատ Յանաբին, Իմայ Նասիրին և ուրիշներ։ Կարմիր բանակի թերթերը տպագրել են կոմերիատական բանաստեղծ Շամուն Ֆիդայի՝ Յարլի Քարիմի և բոլշևիկ հրապարակախոս Շագիտ Խուդայբերդինը

Բաշկիրական թատրոնների բեմերում բեմադրվել են Մուհամետշա Բուրանգուլովի «Աշքադար» դրաման (1920) և դրամատուրգ և կոմպոզիտոր Խ. Կ. Իբրահիմովի «Կոշիկներ» (1921), ծաղրելով բուրժուազիայի և վաճառականների բարքերը։ 1920 թվականին Դ. Ի. Յուլտին գրել է «Կարագուլ» պիեսը բաշկիր բանվորների ազատության պայքարի մասին։ Բաշկիրական պոեզիան մարմնավորել է աշխատավոր մարդու մտքերն ու զգացմունքները, ով դարձել էր իր ճակատագրի տերը. Մ. Գաֆուրիի, Ս. Ֆ. Կուդաշևի, Գ. Գումերի, Տ. Յանաբիի և այլոց ժողովածուները։ 20-ականների վերջին սկսել են ստեղծագործել երիտասարդ գրողներ Սագիթ Ագիշը, Գաբդուլա Ամանտայը, Ալի Կարնայը, Ռաշիտ Նիգմատին, Թաժի Մուխիտդինը, Գայնան Խայրին և այլոք։ Նրանց ստեղծագործությունների հերոսներն են երիտասարդությունը, կոմերիտականները` նոր կյանքի մարտիկները։

Շրջադարձային փուլում ձևավորվել են բաշկիրական մշակույթի այնպիսի գործիչներ, ինչպիսիք են Զակի Վալիդին, Աբդուլկադիր Ինանը, Գալիմյան Տագանը, Մուխամետշա Բուրանգուլովը։ Բաշկիրիայի ազգային շարժման առաջնորդը, Բաշկիրիայի ինքնավարության հիմնադիրներից մեկը` Զաքի Վալիդին (1890-1970) հարյուրավոր աշխատություններ է գրել թյուրքական ժողովուրդների, ներառյալ բաշկիրների պատմության և մշակույթի վերաբերյալ։ Աբդուլքադիր Ինանը (1889-1974) հետազոտող էր, ով զգալի աշխատանք է կատարել թյուրքագիտության մեջ։ Մուխամետշա Բուրանգուլովը (1888-1968) բաշկիրյան ականավոր բանահյուս էր, ում անխոնջ աշխատանքի շնորհիվ հնարավոր եղավ պահպանել բաշկիրական էպոսի մարգարիտները։

1930-ական թվականներին Բաշկիրիայում սկսվել է բաշկիրական գրականության վերելքը։ Գրականությունը զարգացել է սոցիալիստական ​​ռեալիզմի ճանապարհով։ Կոլեկտիվացման թեմային նվիրված վեպեր են գրել Սահիտ Ագիշը, Բայազիտ Բիկբայը, Հադիա Դավլեթշինան, Ալի Կառնայը, Ս. Ֆ. Կուդաշևը, Ի. Նասիրը, Աֆզալ Տագիրովը, պոեմներ են գրել Մ. Գ. Հայը, Դ. Ի. Յուլտիյը, դրամաներ է գրել Սահիդ Միֆտախովը։

Բաշկիրիայում արդյունաբերության աճը և բանվոր դասակարգի ձևավորումն արտացոլվել է Ա. Կարնայ «Իշիմբայ» (1935թ.), Ա. Մ. Տագիրովի «Մեքենաների արյուն» պատմվածքում (1934թ.), Ռաշիտ Նիգմատիի, Կադիր Դայան, Սալյախ Կուլիբայի բանաստեղծություններում։ Բանվոր դասակարգի մասին բանաստեղծական ստեղծագործություններ են գրել բանաստեղծներ Բաթիր Վալիդը, Մաքսուդ Սյունդուքլեն, Մուսլիմ Մարատը և այլք։

1930-ական թվականների գրականությունում մեծապես զարգացել է հեղափոխության և քաղաքացիական պատերազմի թեման. Ա. Մ. Տագիրովի վեպերը («Զինվորները», գլ. 1–2, 1931-1933, «Կարմիրգվարդիականները», 1934, and «Կարմիրբանակայինները», 1936), Դ. Ի. Յուլտիյի («Արյուն», 1934), Ի. Նասիրի («Կուդեյ», 1936), Ա. Կարնայի, Խ. Բ. Մուխտարի, Ի. Նասիրի, Չ. Խ. Խանովի, Բ. Խ. Հասանի և այլոց վեպերը։

Զարգացել է հումորն ու երգիծանքը. Սագիտ Ագիշի վեպերը, Գուբայ Դավլետշինի, Բուլատ Իշեմգուլովի, Կիրեյ Մերգենի, Տուխվատ Յանաբիի պատմվածքները, Գայնան Ամիրի բանաստեղծությունները։ Պոեմի ժանրը լայնորեն զարգացել է. Սալյամ Գալիմովի «Շունկար» (1936) և «Մանկիկը» (1939), Ռաշիդ Նիգմատիի «Ուայթ-Իդելիի գեղեցիկ հովիտը» (1939), Տ. Յանաբիի «Հաղթողների երկիրը» (1935) և այլն։ Ս. Մ. Միֆթախովը, Բ. Գ. Բիկբայը, Կ. Խ. Դայանը, Ն. Կ. Կարիպը գրել են պիեսներ։

Մուստայ Քարիմ, Բաշկիրիայի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ժողովրդական բանաստեղծ, 2004

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին զարգացել է պոեզիան։ Տ. Գ. Արսլանը, Ա. Մ. Վալեևը, Մ. Ս. Կարիմը, Հանիֆ Կարիմը, Նազար Նաջմին, Ռ. Նիգմատը և ուրիշներ գրեցին գրքեր, որոնք դարձան պատերազմի բանաստեղծական տարեգրություն։ Ռազմաճակատի և թիկունքի հերոսների կերպարներ են ստեղծել Սագիտ Ագիշը («Դեպի ռազմաճակատ», 1943 թ.), Կիրեյ Մերգենը («Բաշկիրներ», 1943 թ. «Ջիգիթներ», 1944 թ.), Ս. Ֆ. Կուդաշևը («Դոնի տափաստաններում», 1943 ), Գ. Գումերը («Յուլսուրա պապի պատմությունները», 1945) և այլն։ Բաշկիրյան բեմում բեմադրվել են Բ. Գ. Բիկբայի, Կ. Մերգենի, Ա. Կ. Մուբարյակովի դրամաները։

Հետպատերազմյան տարիներին հրատարակվել են Սայֆի Կուդաշևի «Դեպի գարուն» (1952) վեպը` բանաստեղծներ Գաբդուլա Թուկայի և Մաժիթ Գաֆուրիի ընկերության մասին, նրա «Անմոռանալի րոպեներ» (1957 թ.), «Երիտասարդության հետքերով» (1964) հուշերի գրքերը, Գ. Գումերի «Քաղաքը ալիքների վրա» (1951) վեպը` լաստանավավարների աշխատանքի մասին է, նաև նրա «Շեմից մինչև վերնասենյակ» ինքնակենսագրական վեպը (1957)։

Սիրավեպի ժանրը մեծ զարգացում է ապրել։ Հադիա Դավլեթշինայի «Իրգիզ» (1957) վեպում պատկերված է բաշկիր գյուղացիների և ռուս բանվորների բարեկամությունն ու համատեղ պայքարը։ Ժողովրդի անցյալին նվիրված սիրավեպեր են գրել Զայնաբ Բիիշևան` «Նվաստացածները» (1959)[4], Յա. Խամմատովը «Ոսկին հավաքվում է փշուրներով»։ Ս. Ագիշի («Հիմնադրամ», 1950), Ա. Մ. Վալեևի («Առաջին քայլերը», 1952), Բ. Գ. Բիկբայի («Երբ Ակսելյանը հեղեղում է», 1956) վեպերում պատկերված են բաշկիրական գյուղի սոցիալիստական ​​վերափոխումները։ Նավթի համար պայքարը Բաշկիրիայում ցուցադրված է Կ. Մերգենի «Նարիշտաուի լանջերին» (1948–49) և Ա. Գ. Բիկչենտաևի «Կարապները մնում են Ուրալում» (1956) վեպերում։ Ժամանակակիցներին են նվիրված Ա. Մ. Վալեևի «Մայիսյան անձրև» (1957), «Մասրենու ծաղիկ» վեպերը, Դինիս Իսլամովի «Բերքառատ հող» (1959) և «Մոսկվայի ճանապարհ» (1968 թ.), Ա.Գ. Բիկչենտաևի «Ես քեզ դրախտ չեմ խոստանում» (1963), Գ. Գիլյաժև «Զինվորներ առանց ուսադիրների» (1964) վեպերը։ Բանաստեղծական ստեղծագործություններից հետաքրքրական են Տ. Գ. Արսլանի[5], Շ. Ս. Բիկկուլովի, Մուսա Գայլի, Խ. Կ. Կարիմի, Կ. Կ. Կինյաբուլատովայի, Նազար Նաջմիի, Ռ. Նիգմատի, Գ. Զ. Ռամազանովի, Մ. Սյունդյուկլեի բանաստեղծությունները և պոեմները։

Դասագրքերում են ներառվել բանաստեղծ Ռաշիտ Սաիտբատալովիչ Նազարովի բանաստեղծությունները։

Մանկական գրականությունից հայտնի են Զ. Ա. Բիիշևայի (1908-1996)[6], Անվեր Բիկչենտաևի, Ռ. Բ. Գաբդրախմանովի, Ֆ. Ա. Իսանգուլովի, Մ. Ս. Կարիմի, Կ. Մերգենի վեպերը։

21-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիր գրողներից հայտնի են բանաստեղծներ Ռավիլ Բիկբաևը, Ռամի Գարիպովը, Աբդուլխակ Իգեբաևը (ժողովրդական բանաստեղծ), Նաիլ Գայտբաևը, Մարտ Կարիմովը (ժողովրդական բանաստեղծ), Յա. Կուլմին, Ֆաուզիա Ռախիմգուլովան, Ռաֆայել Սաֆինը, Ռ. Գ. Խակիմովը (բանաստեղծ, երգիչ և կոմպոզիտոր), արձակագիրներ Իբրահիմ Գիզզատուլինը, Գալիմջան Իբրահիմովը, Վա Իզիմսխակովը, Ն. Ս. Մուսին և այլք։

Հանրապետությունում հաջողությամբ աշխատել են նաև ռուսերեն գրող բանաստեղծները։ Ալեքսանդր Ֆիլիպովը (1932-2011), ականավոր ռուս բանաստեղծ, արձակագիր և թարգմանիչ, դարձել է Բաշկորտոստանի ժողովրդական բանաստեղծ։ Ամբողջ աշխարհում ընթերցվում են Բաշկիրիայի Հանրապետության Գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս, գրող Իվան Ֆիլիպովիչ Զայանչկովսկու վեպերն ու պատմվածքները կենդանիների մասին։ Սերգեյ Իվանովիչ Մատյուշինը (1943-2012, Սալավաթ) հրատարակել է յոթ արձակ գիրք[7]։

Հանրապետության ռուսալեզու գրողներ և բնիկ բաշկորտոստանցիներ Յ. Անդրիանովը, Ռ. Ախմեդովը, Մ. Գաֆուրովը, Ա. Կուզնեցովը, Ռ. Պալը, Ս. Սինենկոն, շատ են գրում Բաշկորտոստանում և Բաշկորտոստանի մասին։ Մոսկվա տեղափոխված գրողներ Ա. Գենատուլինը, Վ. Գերասիմովը, Մ. Կարպովան, Մ. Լվովը, Վ. Սորոկինը գրական գործունեությունը կապել են իրենց «փոքր հայրենիքի» հետ։ Գրողներ Գ. Բաննով, Դ. Դամինով, Վ. Դենիսով, Ա. Դոկուչաևա, Բ. Պավլով, Վ. Պերչատկին, Ի. Սլոբոդչիկով («Մեծ բացատներ», «Հույսի ժամանակը» վեպեր), Ի. Սոտնիկով, Վ. Տրուբիցին, Գ.Շաֆիկովը, որը ծնվել է Բաշկորտոստանից դուրս, մշտապես տեղափոխվել է Բաշկորտոստան և այստեղ ստեղծագործություններ են գրում իրենց «երկրորդ» հայրենիքի մասին[8]։

Ալֆիա Ասադուլինա, Գալիմզյան Իբրահիմովի անվան մրցանակի դափնեկիր (2013 թ.)[9]

Բաշկիր գրողների ավագ սերնդի շարքում են բանաստեղծներ Ռիֆ Ախմադիևը[10], Սարվար Գալյաուտդինովը (բանաստեղծություններ երեխաների համար), Վալերի Ռախմատուլինը (ռազմական տեքստեր), Ռոզալիա Սուլթանգարիևան, Սյումելը ( Նաֆիսա Խաբիբդիյարովա ), Խիսմաթ Յուլդաշևը (Հայրենիքի մասին բանաստեղծություններ) Ռաֆաել Զիննուրովը («Բաշկորտոստանի ուղին» էպիկական պոեմ), Ռինատ Կամալը («Ալֆիրա» վեպ), Ֆինատ Շակիրյանովը։ Շարունակում են ստեղծագործել գրողներ՝ Նիյազ Սալիմովը, Ալֆիա Ասադուլինան, Ռաիս Տուլյակը, Ֆարիտ Խասանովը, Ֆարզանա Ակբուլատովան, Սալավաթ Կարիմ, Ախմեր Ուտյաբաևը, Մունիր Վաֆինը, Ռաշիդա Շամսուտդինովան, Ռամայ Կագիրը, Լիլիա Սակմարը, Իրշատ Տլյաումբեկովը, Ռիմմա Գալիմովան, Ազամատ Յուլդաշաևը, Գիլման Իշկինինը, Այդար Խուսաինովը, Ֆլյուր Գաիմովը («Նոր Բաշկիր» վեպ), Ռալիս Ուրագուլովը, Դամիր Շարաֆուտդինովը, Սալավաթ Աբուզարովը։

Բաշկիրական բանասիրության մեջ «բանավոր գրականություն» հասկացությունն օգտագործվում է երկու իմաստով՝ որպես բանավոր բանահյուսություն և որպես հեղինակի իմպրովիզացիոն մասնագիտական ստեղծագործության արդյունք։ Բանավոր գրական ստեղծագործությունները ժամանակի ընթացքում գրի են առնվել, սակայն մինչ այդ որոշակի ժամանակ գոյություն են ունեցել հեղինակների կամ կատարողների բանավոր ձևով։ [[Պատկեր:Казтувган_Cуьйиниш_улы.jpg|մինի|Կազտուվգան Սույունիշուլի, 17-րդ դարի բանաստեղծ-պատմաբան. պատկանել է Ակ Մանգիթ կլանին[11]|218x218փքս] Բաշկիրական բանավոր գրականությունն անցել է մի քանի փուլ.

  • Պայմանական, կապված տարբեր ծեսերի և ծիսակարգերի ծագման հետ. սկսած հնագույն ժամանակներից՝ այն ընդգրկում է մոտավորապես մինչև նոր դարաշրջանի 14-րդ դարը։ (մինչև յըրաու / йырау դարաշրջանի սկիզբը)։ Բաշկիրական ծիսական բանահյուսությունը պահպանել է բանահյուսության կրողների անունները՝ Տուլկա, Կարմկիտ, Տուլպի, Սուկակ, Կուզկորտ, Կորկուտա։
  • Յըրաու / йырау դարաշրջանը[12] կապված է իմպրովիզացիայի կրողների անունների հետ՝ Խաբրաու, Ասանա Կայգի, Կազտուվգան, Շալգիիզ։ Նրանց աշխատանքն ընդգրկել է 14–16-րդ դարերը։ Բայց «յըրաու» բառը ավելի վաղ հիշատակվել է թյուրքական գրավոր աղբյուրներում՝ բանավոր բանաստեղծական ստեղծագործողի իմաստով[13]։ Այսպիսով, Մ. Կաշգարիի «Դիվան Լուգաթ Իթթյուրկ» գրավոր հուշարձանում (1073–1074) այն մեկնաբանվում է որպես «երաժշտական գործիք նվագող», «երգիչ»։ «Յըրաու» բառը հազարամյակ շարունակ պահպանել է իր հիմնական նշանակությունը (բաշկիրների մոտ՝ «ժողովրդական երգիչ»)։ Շատ յըրաուներ, ովքեր ապրել են 15-18-րդ դարերում, եղել են ոչ միայն բանաստեղծներ, այլև ցեղերի, ուլուսների, ցեղային միությունների ղեկավարներ, ինչպես նաև բատիրներ, ցեղային ջոկատների առաջնորդներ։ Նրանց իմպրովիզները բարձրացրել են խնդիրներ, որոնք արտահայտում էին հասարակության կարիքներն ու ձգտումները։ Յըրաուն ճանապարհորդում էր և գիտեր հարևան ազգակից ժողովուրդների ընդհանուր խնդիրները։
  • Սեսենների (բանաստեղծ-պատիչ)[14] դարաշրջանը բաշկիրական գրականության ռուսական շրջանն է։ «Սեսեն» այսպես են կոչվում բանավոր խոսքի բաշկիրացի վարպետներին։ Սեսենի անունները մոռացվել են մինչև 11-րդ դարը, և նրանց իմպրովիզները դարձել են բանահյուսություն։ Սեսեն - բանահյուսության և բանավոր գրականության կրողներն են՝ Կատայ Գալի սեսենը, Իխսան սեսեսնը, Տուրումտայ սեսենը, Սույունդուկ սեսենը, Կիլդիշ սեսենը, Եմմետ սեսեսնը, Յահյա սեսենը և այք։ Պրոֆեսիոնալ սեսեն իմպրովիզատորներից են Երենսեն, Կուբագուշը[15], Ակմուրզան, Կարասը, Բայիկը, Մախմուտը, Բուրանբայը, Իշմուհամեթ Մուրզակաևը, Գաբիտ Արգինբաևը[16], Մուխամետշա Բուրանգուլովը (16-րդ դարից մինչև 20 դարի առաջին կես)։ Սաեսեն դարաշրջանում բանավոր հեղինակներից անցում է կատարվել ստեղծագործությունների գրավոր ներկայացման՝ միաժամանակ կորցնելով նրանց իմպրովիզացիոն որակները և ստորադասելով գոյություն ունեցող համակարգի գաղափարախոսությանը։

Այս դարաշրջանից հայտնի են 20-րդ դարի առաջին կեսի սեսենները՝ Ֆարրահ Դավլետշինը, Սաիտ Իսմագիլովը, Մուխամետշա Բուրանգուլովը։ Նրանք արժանացել են «Բաշկիրիայի ժողովրդական սեսեն» պատվավոր կոչմանը։ Դրանցից միայն Մուխամետշա Բուրանգուլովն է մարմնավորել 16-19-րդ դարերի բանավոր վարպետների հատկությունները՝ իմպրովիզացիոն, կատարողական, հավաքագրող։

Դրամատուրգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիրական դրաման ի սկզբանե հիմնվել է բաշկիրական բանահյուսության դարավոր ավանդույթների և անցյալ դարերի բաշկիր ժողովրդի գրավոր ժառանգության վրա։ Թատրոնի նախապատմությունը սկսվել է ծիսական բանահյուսությունից, որն ունի ընդգծված դրամատիկական կառուցվածք։ Իրենց կատարման մեջ ամենաբարձր վարպետությամբ աչքի են ընկնում էպոսների հեքիաթասացները՝ սեսենները։ Սեսենը կատարում էր մի քանի գործառույթ՝ նրանք հանդիսատեսին պատմում են էպոսի բովանդակությունը և հանդես գալիս որպես կենդանի կերպարներ, դերասաններ և երաժիշտներ՝ ստեղծելով բեմական էֆեկտ։

Լուսավորիչ գրողների աշխատանքը մեծ դեր է խաղացել մտավորականության հասարակական-քաղաքական և փիլիսոփայական հայացքներում՝ դրամատիկական էսքիզների տեսքով։

Բաշկիրիայում առաջին պաշտոնապես ճանաչված մահմեդական ներկայացումը «Տգիտություն և ուսուցում» պիեսն էր (Ա. Ն. Օստրովսկու «Ուրիշի խնջույքից գլխացավանք»[17] դրամայի ազատ թարգմանությունը, որը բեմադրել է Ի. Կուդաշև-Աշկադարսկին 1906 թվականին Ուֆա քաղաքում։ 1812 թվականի Հայրենական պատերազմում բաշկիրցիների սխրանքը բացահայտող առաջին պիեսը Ֆազիլ Տույկինի «Հայրենիքի հերոսներն» էր։

20-րդ դարի սկզբին առաջացել են պատմահերոսական, սոցիալ-քաղաքական, սոցիալ-փիլիսոփայական դրամայի ժանրեր, որոնք արտացոլում են բաշկիրական էթնիկ խմբի մտածելակերպը և ընդգծում դարաշրջանի արդիական խնդիրները։ Դրանք ներառում են պատմական դրամաներ՝ Ֆազիլ Տույկինի «Հայրենիքի հերոսները», Ավզալ Տագիրովի «Յանգուրա», Ֆատելկադիր Սուլեյմանովի «Սալավաթ-Բատիր»։

Դաուտ Յուլտիյի, Սագիտ Միֆտախովի, Բայազիտ Բիկբայի, Իբրահիմ Աբդուլինի, Ազազտ Աբդուլլինի, Մուստայ Կարիմի, Նաժիբ Ասանբաևի, Անգամ Աթնաբաևի և ուրիշների ստեղծագործությունները բաշկիրական թատրոնի խաղացանկի հիմքն են հանդիսացել։

Նոր, սոցիալիստական իրականության պտուղներից են բաշկիրական սովետական կատակերգությունները ( Հ. Իբրահիմովի «Կոշիկներ» (1921), Ս. Ագիշի «Հաց», Կ. Մերգենի «Իմ ընտանիքը»)։ Բաշկիրական կատակերգության մեջ ծաղրի հիմնական առարկան քաղքենիությունն էր։ Կատակերգությունները երգիծական կերպով դատապարտել են սոցիալական արատները, կենցաղային մնացուկները և առանձին մարդկանց մտքերը և պայքարել կյանքում կոլեկտիվիստական սկզբունքներն ամրապնդելու և ավելի բարձր բարոյական սկզբունքներ հաստատելու համար։

Ժամանակակից դրամատուրգներից հայտնի են Ա. Խ Աբդուլլինը, Ն. Վ. Ասանբաևը, Ա. Կ. Ատնաբաևը, Գ. Գ. Ախմետշինը, Ֆ, Բուլյակովը[18] («Մոսկվա-Վասյուտկի»), Ա. Մ. Նաջմին («Զանգերով աղեղ», «Әtәmbay»):

Բաշկիրական հեքիաթներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթներ

[[Պատկեր:Turkic_batyr_and_dev.jpg|աջից|մինի|304x304px|Ուրալ Բատիր ընդդեմ հսկա դիվայի]]

Բաշկիրական հեքիաթները հայտնի են և՛ որպես օրիգինալ, և՛ ժողովրդական հեքիաթներ։ Ընդունված է բաշկիրական հեքիաթները բաժանել կենդանիների, կախարդական, հերոսական հեքիաթների, սոցիալական ու առօրյա հեքիաթների։ Բաշկիրական հեքիաթների այս դասակարգումն առաջին անգամ առաջարկվել է Նիկոլայ Դմիտրիևը։ Ալեքսանդր Բեսսոնովի ռուսերեն թարգմանությամբ բաշկիրական հեքիաթների ժողովածուն Դմիտրիևի ներածականով առաջին անգամ հրատարակվել է Ուֆայում 1941 թվականին[19]։

Բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթներն առաջին անգամ հավաքել և համակարգել են գիտնականներ Դմիտրի Զելենինը, Ա. Գ. Բեսոնովը, Ն. Կ. Դմիտրիևը։ Նրանց աշխատանքները շարունակել են Ա. Ի. Խարիսովը, Ջ. Գ. Կիեկբաևը, Կիրեյ Մերգենը (Ա. Ն. Կիրեև), Մ. Խ. Մինգաժետդինովը, Լ. Գ. Բարագը, Ն. Տ. Զարիպովը, Ա. Մ. Սուլեյմանովը, Ֆանուզա Նադրշինան, Գ. Ռ. Խուսայնովան։

Բաշկիրյան լեգենդների ամենահայտնի հերոսը Ուրալ Բատիրն է՝ չար ուժերի դեմ մարդկանց երջանկության մարտիկ։ Իսկ ժողովրդական լեգենդներում շատ են չար ուժերը։ Սրանք և' չար դևեր Յալմաուզը, Յուհան, Աջահան են, և' ոգիները՝ Էյայի տերերը։

Կենտրոնում մանկագիր Ֆակիյա Տուգուզբաևան

Բաշկիրերենով հեքիաթները գրել են բաշկիր գրողներ Ռաշիտ Սուլթանգարաևը, Ֆակիյա Տուգուզբաևան, Մուկարամա Սադիկովան, Ռայլ Բայբուլատովը, Գյուլնուր Յակուպովան, Թամարա Գանիևան, Նաժիա Իգիզյանովան։ Գրող Վ. Ի. Դալը հավաքել է բաշկիրական լեգենդներ և հեքիաթներ։ Բաշկիրական հեքիաթների գրական մշակումն իրականացրել է գրող Անդրեկ Պլատոնովը։

20-րդ դարի 20-30-ական թվականներին հեքիաթների մեկնաբանության նկատմամբ վերաբերմունքը հակասական էր. Մարքսիստ-լենինյան գաղափարախոսության ազդեցությամբ հեքիաթներն անհրաժեշտ էին դասակարգային պայքարի և սոցիալիզմի կառուցման գաղափարները լուսաբանելու համար։ Այս միտումն արտացոլված է, օրինակ, Գ. Ամանթայի «Տաույկբայք» («Տնտեսուհի հավ») և «Ագռավի հեքիաթը» հեքիաթներում։ 1930-ականների վերջից հեքիաթների սոցիալականացման աստիճանը գնալով նվազել է։ Գրողներն արդեն նախընտրել են հեքիաթների սյուժեներում ներդնել հավատարմության, ընկերության, փոխօգնության գաղափարներ։ Հեքիաթներն ավելի ու ավելի են դարձել մանկական գրականության մաս։ Բաշկիրական հեքիաթների որոշ սյուժեներ բանաստեղծական ձև են ստացել. Դայանի «Ինչպես շունը գտավ իր տիրոջը» (1939) հեքիաթները, Ս. Կուդաշի «Խորամանկ Նապաստակը» և այլն։

Բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթների սյուժեների հիման վրա երեխաների համար պիեսներ են ստեղծել Ագիշ Գիրֆանովը («Խուրուսայ-բատիր»), Այսիլու Յագաֆարովան («Ինչպես շունը գտավ իր տիրոջը»)։ Ստեղծվել են առակներ ( Սաիտ Իսմագիլովի «Գայլը և աղվեսը» (1947), Գինան Ամիրի «Ծեր աղվեսը» (1953), Շարիֆ Բիկկուլի «Խլուրդն ու պարանոցը» (1953)), գրական հեքիաթներ, պատմվածքներ (Ս. Ագիշ «Տուրյկայ»), բանաստեղծություններ։

Ժամանակակից գրական հեքիաթներում պահպանվել են դրանց բանահյուսական հիմքերը, սյուժեի կառուցման եղանակները, ավանդական բնավորության համակարգը։ Սյուժեի զարգացման մեջ բանահյուսական կանոնը համեմատաբար կայուն է, իսկ հեղինակի անհատականությունն ավելի հաճախ դրսևորվում է հեքիաթային կերպարների, երկխոսությունների, դիմանկարային բնութագրերի, գործողության մանրամասների նկարագրության մեջ։

Բաշկիրական ասացվածքներ և առածներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սալավաթ Յուլաև, բաշկիր ժողովրդի ազգային հերոս, քանդակի հեղինակ` Վակիլ Շայխեդդինով

Բաշկիրական ասացվածքներն ու ասացվածքները մի քանի տեղին բառերով խտացրել են ժողովրդական իմաստությունը;

Բաշկիրական ասացվածքների, հեքիաթների, ավանդույթների և լեգենդների հավաքածուն իրականացրել են հայտնի բանահյուսներ Ա. Գ. Բեսսոնովը, Ա. Ի. Խարիսովը, Ա. Ն. Կիրեևը, Մ. Մ. Սագիտովը , Ն. Տ. Զարիպովը, Ս. Ա. Գալինը, Գ. Բ. Խուսայինով, Ֆ. Ա.Նադրշինան, Ա. Մ.Սուլեյմանովը, Ն. Դ. Շունկարովը և ուրիշներ։

Բաշկիրիայում հրատարակվել է «Բաշկիրական բանահյուսություն. հետազոտություններ և նյութեր» և բաշկիրական հեքիաթների ժողովածուների շարքը։

Մանկական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մանկական գրականության հիմնական գործառույթներն են՝ դաստիարակչական, ական, գեղագիտական ճաշակային, վայելելու, հռետորական։

Բաշկիրական մանկական գրականության ակունքներն են բաշկիրական բանահյուսությունը և բանավոր ժողովրդական արվեստը։ Մանկական բանահյուսությունը և մանկական գրավոր գրականությունը հաշվի են առնում երեխաների հոգեբանությունը և տարիքային առանձնահատկությունները։ Բաշկիրական մանկական գրականության որոշ ժանրեր ստեղծվել են բանահյուսության ազդեցությամբ, ուստի Կադիր Դայանը ժողովրդական հեքիաթները մշակել է բանաստեղծական տեսքով։

Ժամանցային ժանրի մանկական գրականությունը ներառում է օրորոցային երգեր, դայակային, մանկական ոտանավորներ, անեկդոտներ, հաշվիչ ոտանավորներ, լեզվակռիվներ, անեկդոտներ, ասացվածքներ, կրկներգեր և հեքիաթներ։

Բաշկիրիայում առաջին հեղինակային գեղարվեստական գործերը երեխաների համար գրել են Մ. Ղաֆուրին, Դ. Յուլտիյը, Գ. Գումերը («Մի կարկիր փողկապի պատմություն», 1927, «Յուլսուր պապի պատմությունները», 1945), Խ. Դավլետշինան ( «Պիոներուհի Խիլուկայ» պատմվածքը), Ի. Նասիրին, Կ. Մերգենը («Ալդար և Շայտան. պատմվածքներ երեխաների համար», «Բաշկիրական ժողովրդական հանելուկներ»), Ա. Կարնայը («Տուրկայ» հեքիաթների ժողովածու) և այլք։

Բաշկիր գրողներ Ֆ. Ռախիմգուլովան (Բանաստեղծություններ երեխաների համար), Ա. Յագաֆարովան[20], Ֆ. Տուգուզբաևան, Գ. Գյեզատուլինան, Ի. Գապյաուտդինովը նույնպես գրել են մանկական գեղարվեստական ստեղծագործություններ։

Հեքիաթներ երեխաների համար գրել են բաշկիր գրողներ Ս. Սուրինան[21] (մանկական դրամա, բանահյուսության ադապտացիա), Ֆ. Յախինը (առօրյա հեքիաթներ), Կ. Դայանը (ժողովրդական հեքիաթների դասավորում), Դինա Տալխինան[22], Բիկկուլը ( Բաշկիրական գրական հեքիաթ), Ն. Ֆազլաև և Մ. Բուրակաև «Լեգենդներ Իլմենտաուի մասին»։

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Ս. Ագիշը գրել է գրքեր երեխաների համար՝ «Բեյ», «Պետկա Յակուշին և Պետկա Բայրամգուլով», «Իմ երեք ամիսները»։

Նախադպրոցականների և տարրական դպրոցականների համար բաշկիրական մանկական գրականության ստեղծագործությունները հիմնականում ստեղծվել են 20-րդ դարի 50-ականների կեսերից։ Այդ ժամանակ Ռ. Նիգմատին գրել է բանաստեղծություններ երեխաների համար՝ «Պատասխաններ դստերս հարցերին», «Առաջին սեպտեմբերի»։ Գ. Յունուսովան գրել է մանկական բանաստեղծություններ, թարսասելուկներ, հաշվիչ ոտանավորներ, մանկական ոտանավորներ, առակներ, հանելուկներ. «Ես ընդամենը երեք եմ», «Կախարդական նվեր»», «Խատուտիկ», Ա. Յագաֆարովան գրել է բանաստեղծություններ և հեքիաթներ աշխատանքի և խաղերի մասին։

Բաշկիրական մանկական գրականության վարպետներ են Զայնաբ Բիիշևան («Եկեք ընկերներ լինենք», «Ոսկե ձու», «Սեր և ատելություն»), Բ. Բիկբայը, Ֆ. Իսյանգուլովը («Յաբասարի հետնորդները»)։ Նրանք մանկական ստեղծագործություններ են գրել ժողովրդական լեգենդների և հեքիաթների հիման վրա։

Մուստայ Քարիմի մանկական ստեղծագործություններից են «Մեր տան ուրախությունը», «Տագանոկ», «Ալֆիայի պատմությունները», «Երկար, երկար մանկություն» պատմվածքները։ Այս ստեղծագործություններում մանկական աշխարհը «ստեղծված է երեխայի կողմից»։

Գիտական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկորտոստանում գրականություն է հրատարակվում հանրապետության համար առաջնահերթ գիտական ոլորտներում՝ քիմիա, բժշկություն, մաթեմատիկա, պատմություն։ Հրատարակվում են գիտական ամսագրեր՝ «Բաշկորտոստանի Հանրապետության Գիտությունների ակադեմիայի Տեղեկագիր», «Մթնոլորտ, Բաշկորտոստան», «Բաշկորտոստանի մանկավարժական հանդես», «Բաշկորտոստանի բժշկական տեղեկագիր», «Նավթի և գազի բիզնես» առցանց ամսագիր այլն[23]։

«Բաշկիրական հանրագիտարան» հրատարակչության վերջին տարիների նշանակալի հրապարակումներից են.

  • Բաշկորտոստանի հանրագիտարան 7 հատորով (2005-2011)[24]։ Հանրագիտարանի վրա աշխատել են հանրապետության գիտնականների մեծ թիմեր գիտության տարբեր ոլորտներից։
  • Բաշկիրերենի ակադեմիական բացատրական բառարան 11 հատորով[25], որի վրա աշխատել է Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Ուֆայի գիտական կենտրոնի պատմության, լեզվի և գրականության ինստիտուտի գիտնականների խումբը։ Բառարանը բազմալեզու է՝ բառերի մեկնաբանությունը տրվում է բաշկիրերեն՝ ռուսերեն թարգմանությամբ։
  • Սալավաթ Յուլաև. հանրագիտարան, որը նվիրված է Սալավաթ Յուլաևի 250-ամյակին, հրատարակվել է 2004 թվականին։
  • Բաշկորտոստան. համառոտ հանրագիտարան (ռուսերեն և բաշկիրերեն լեզուներով), որը հրատարակվել է 1996 թվականին
  • «Բաշկիր ժողովրդի պատմություն» 7 հատորով. Հեղինակներ՝ Բաշկիրական Հանրապետության Գիտությունների Ակադեմիա, ՌԴ ԳԱ Ուֆայի գիտական կենտրոն, ՌԴ ԳԱ Ուֆայի գիտական կենտրոնի պատմության, լեզվի և գրականության ինստիտուտ։ Առաջին հատորն ուսումնասիրում է հնագույն ժամանակներից մինչև մ.թ. 4-րդ դարը, երկրորդը՝ 5-ից մինչև 16-րդ դարի կեսերը, երրորդը՝ 16-րդ դարի երկրորդ կեսից մինչև 18-րդ դարը, չորրորդը՝ 19-րդ դարը, հինգերորդ՝ 1900-1940, վեցերորդ՝ 1941-1985, հատոր յոթերորդ՝ 1985-ից մինչև 21-րդ դարի սկիզբ, հրատարակվել են 2009—2012 թվականներին։

Բաշկիրական գրականության և դրա վերլուծության վրա աշխատել են ակադեմիկոսներ Ռոբերտ Բաիմովը, Ռավիլ Բիկբաևը, Մարատ Զայնուլլինը, Զիննուր Նուրգալինը և այլոք։

Էպիստոլար գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիրական էպիստոլար գրականությունը վերաբերում է գրական ժանրին, որն օգտագործվում է «նամակների» կամ «ուղերձների» ձևը՝ ուղղված անձին կամ ընթերցողների լայն շրջանակին։ Բաշկիրական գրականության առաջին նամակագրական երկերը հայտնի են դեռ միջնադարից։ Դրանց թվում են Բաշկիրների նամակները Իվան IV-ին, «Բատիրշայի նամակը», Մին ցեղի բաշկիրների նամակը հայրենական հողի սեփականության հարցերի վերաբերյալ ցար Ալեքսեյ Միխայլովիչին (1671), Ուֆայի շրջանի բաշկիրների նամակը պետական պաշտոնյաների ճնշումների մասին` ուղղված Պետրոս II-ին (1728)։ Սալավաթ Յուլաևի և այլոց գրավոր ուղերձները։

Այս նամակներում և ուղերձներում կարելի է ապացույցներ գտնել բաշկիրների կյանքի, նրանց սոցիալական կարգավիճակի, բաշկիրական լեգենդների, ասացվածքների և ասույթների մասին։ Ժանրի բնօրինակները պահվում են Մոսկվայի Հնագույն գործերի ռուսական պետական արխիվում։

Ժամանակակից բաշկիրական գրականության մեջ հայտնի են այս ժանրի ստեղծագործություններ. Ռ. Տ. Բիկբաևի «Խալգիմա խաթ» ուղերձը (1982, «Նամակ իմ ժողովրդին»), Ռ. Յա. Գարիպովան, Կուբայր «Ամանաթ» (1969, «Հրաշք խոսքը»)։

Գրականության այլ ժանրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկորտոստանում գրավոր և բանավոր ձևով ստեղծվել են հուշեր[26] և ինքնակենսագրական գրականություն։ Ժամանակակից բանավոր ձևերը ներառում են հեղինակների հուշերի ձայնագրությունները մագնիտոֆոնների և համակարգիչների վրա։ Կուսակցական և պետական գործիչ, սոցիալիստական աշխատանքի հերոս Զիյա Նուրիևիչ Նուրիևի հայտնի հուշերը՝ «Գյուղից Կրեմլ»[27], պետական գործիչ Ախմեթ-Զակի Վալիդի, Սալավաթի քաղաքային կուսակցական կոմիտեի առաջին քարտուղար Վլադիմիր Նիկոլաևիչ Յակիմովի բանավոր հուշերը[28], ակադեմիկոս Ռ.Ի.Նիգմատուլինի հուշերը[29], Մուստայ Կարիմի պահած օրագրային գրառումները[30]։

Հուշագրությունները հատկապես հետաքրքիր են երկրի պատմությամբ հետաքրքրված պատմաբանների, տեղացի պատմաբանների համար, քանի որ դրանք պարունակում են իրական փաստեր ժողովրդի և հանրապետության կյանքից որպես պատմական աղբյուր, կրում են հեղինակների միջավայրի և ապրած ժամանակի հետքը։

Պարսա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարսա[31], բանաստեղծական կամ արձակ մանրանկարչություն։ Հիմքը գեղարվեստական փոքրիկ դետալն է։ Ունի դաստիարակչական կամ ուսուցողական բնույթ։ Ներառում է աֆորիզմային միտք։ Այս ժանրի բաշկիր հեղինակներից են` Մ. Գալին, Կ. Դայանը, Ս. Կուդաշը, Ն. Նաջմին, Ռ. Ս. Նազարովը, Ակմուլլան (Ут – «Կրակ», Ер – «Հող», Һыу – «Զուր» և այլն), Շ. Բաբիչը (Хәлебеҙҙән бер күренеш – «Տսարան մեր կյանքից» և այլն), Մ. Գաֆուրին (Ниңә кәрәк ине? – «Ինչու էր սա անհրաժեշտ» և այլն)։

Տամսիլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տամսիլ, բանաստեղծական ձևով պատմվածքի ժանր։ Պատմվածքներում կերպարները կարող են լինել վերացական հասկացություններ (բարի, չար), կենդանիներ, անշունչ առարկաներ։ Բարոյականության առկայությունը ապահովված չէ։ Այս ժանրով գրել են Շ. Բաբիչը` «Выждан менән Нәфсе» («Խիղճ և փառասիրություն», 1912 թ.), «Бер тәмҫил» («Ալեգորիկ ոտանավոր», 1916 թ.), «Тәмҫил киҫәге» («Ալեգորիկ ոտանավոր», 1917 թ.), «Бәхет-ҡыҙ тураһында һүҙ» («Խոսք աղջիկ-երջանկության մասին», 1940) Ս. Ա. Իսմագիլովան և ուրիշներ։

Տարիխնամե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարիխնամե, բաշկիրական գրականության մի ժանր, որում տրվել է բաշկիրական կլանի և ցեղի պատմական նկարագրությունը։ Այն ձևավորվել է իսլամի տարածումից հետո՝ շեզերե[32] և տավարիխ (տարեգրություն) ժանրերի հանգույցում։ Նկարագրությունը ժանրում սկսվում աշխարհի, առաջին մարգարեների, հեղինակին ավելի մոտ ժամանակների ստեղծմամբ և ավարտվում ցեղային ծագումնաբանության նկարագրությամբ։ Ժանրի օրինակ է Թ. Յալսիգուլի «Տարիխնամә-ի բոլգար» («Պատմական ակնարկ բուլղարների մասին», 18-րդ դար) էսսեն։ Այս ժանրում գրվել է Տ. Յալսիգուլի հայտնի «Тарихнамә-и болғар» («Պատմական ստեղծագործությունների բուլղարացիների մասին», 18-րդ դար) ստեղծագործությունը։ Այս ժանրից հայտնի է անանուն հեղինակի գրած Тәуарихи башҡорт («Բաշկիրների պատմություն)» ստեղծագործությունը[33]։

Տավարիխ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տավարիխ (տարեգրություն), գրականության ժանր` նվիրված երկրի, շրջանի, ցեղի կամ անհատի պատմությունը նկարագրելուն։ Կազմավորվել է 16-17-րդ դարերում։ Գ. Սոկրոյի «Տաուարիհի Բուլղարիա, յակի Տակիրիբի Գարի» (19-րդ դար, «Բուլղարական պատմություններ, կամ Գարիի մոտավոր մեկնաբանություն») և «Չինգիզնամե» (17-րդ դար), «Տավարիհի Բուլղարիա» (18-րդ դար) աշխատությունները։

Տուլգաու[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տուլգաու (тулғау), անսյուժե ստեղծագործություն, կուբայրի տեսակ։ Բաշկիրական լարային-կսմիթային երաժշտական ​​գործիք դամբիրայի ներքո կատարողը խոսում է հոգու, բնության և հասարակության մասին։ Ներառում է հանելուկներ, ասացվածքներ, ասույթներ։ Մարդու մասին պատմությունը տալիս է նրա կյանքի նկարագրությունը տարբեր տարիքներոըմ «Бер йәшемдә бер нәмә лә белмәнем, ти, /Ун йәшемдә уйнап туя алманым, ти, /Алтмыш йәштә алғыр бүреләй булырмын, ти, /Етмеш йәштә, етеп, бүре һуғалмам, ти...», որը թարգմանաբար նշանակում է. «Մեկ տարեկանում ես ոչինչ չէի հասկանում, / տասը տարեկանում ես չկարողացա բավականաչափ խաղալ, / Վաթսունում ես կլինեմ փորձված գայլ, / Յոթանասունին ես չեմ կարողանա հասնել, հաղթել գայլին...» (տուլգաու «IИр‑егеттең ғүмере - «Տղամարդու կյանք»)։ Տուլգաուի վարպետներն էին Ասան Կայգին, Խաբրաու-յըրաուն, Շալգիզ-յըրաուն և այլք։

Հիտապ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիտապ, բարոյական գնահատականներով բանաստեղծական կոչ է ժողովրդին։ Ժանրը եղել է հեղափոխության և պատերազմի կրիտիկական տարիներին։ Ժանրում գրված ստեղծագործություններ ունեն Մ.Գաֆուրին, Ս.Կուդաշը, Բ. Գ.Միրզանովը, Դ.Յուլտին, Մ.Քարիմը, Ռ.Նիգմատին, Տ.Գանիևան, Ա.Իգեբաևան, Ֆ.Խ. Տուգուզբաևան և ուրիշներ։

Հիկմետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիկմետ (իմաստություն), բանաստեղծական ստեղծագործություն, որն իր մեջ ներառում է աշխարհիկ իմաստություն և ուսանելի եզրակացություն։ Ժանրում ստեղծագործողներից է Ֆ. Մ. Գումերովը (ժողովածու “Йөҙ ҙә бер хикмәт” — “Հարյուր ու մեկ խոսք”, 1982, “Мең дә бер хикмәт” — “Հարյուր ու մեկ խոսք”, 2001)[34]:

Շիկայատնամե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շիքայատնամե, լրագրողական ժանր, կոչ բարձրաստիճան պաշտոնյաներին պաշտոնյայի դեմ բողոքով։ Օրինակ՝ Ուֆայի շրջանի բաշկիրների դիմումը Պետրոս I-ին (1706 թ.)՝ թագավորական նահանգապետ Ա. Սերգեևի դեմ բողոքով Մ. Ի. Ումետբաևի և Մ.Գաֆուրիի[35] ստեղծագործությունները գրվել են շիկայաթնամե բանաստեղծական տեսքով։

Կասիդա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կասիդա, գովասանական բնույթի պոեզիայի ժանր։ Այդ ժանրին են դիմել բաշկիրական բանաստեղծներ Մավլյա Կուլույը, Գ. Ուսմանը, Ա. Կարգալին, Գ. Սոկրոյը և ուրիշներ։

Գրական ամսագրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յէշլեկ» ( Йэшлек) թերթը 2015 թվականին պարգևատրվել է Բուլատ Սուլթանգարեևի անվան Հանրապետական մրցանակով
  • «ԲԱԲԻՉ»-ը գրական, հասարակական-քաղաքական, երգիծական պատկերազարդ ամսագիր, որը հրատարակվել է Ուֆայում 1922-23 թվականներին։
  • «Բելսկյան լայնատարածք»[36], ռուսալեզու ամսագիր, որը հրատարակվում է 1998 թվականից։ Ամսագրում տպագրվում են ռուս, բաշկիր, թաթար, չուվաշ և այլ գրողների ստեղծագործություններ։ Հիմնադիրներն են Նախարարների կաբինետը և Բաշկորտոստանի Հանրապետության գրողների միությունը։
  • «Яналык» և «Сэсэн» ամսագրերը. 1930 թվականին դրանք միավորվեցին մեկ ամսագրի մեջ՝ «Հոկտեմբեր» (1949 թվականից՝ «Գրական Բաշկիրիա»)։ Մեր օրերում այն կոչվում է «Գրական Բաշկորտոստան»
  • «Ագիդել», խորհրդային, ապա ռուսական ամենամսյա գրական-հրապարակախոսական ամսագիր բաշկիրերեն լեզվով, թողարկվում է 1923 թվականից։
  • «Վատանդաշ»[37], Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում լույս տեսած ռուսական հասարակական-քաղաքական, գիտահանրամատչելի և արվեստի ամենամսյա ամսագիր` 1996 թվականից։
  • «Ամանատ», բաշկիրերենով մանկապատանեկան ամսագիր։
  • «Բաշկորտոստան կիզի» ամենամսյա գրական և գեղարվեստական ամսագիր կանանց համար բաշկիրերեն[38]։
  • «Յէշլեկ» ( Йэшлек, Երիտասարդություն), հասարակական-քաղաքական թերթ երիտասարդների համար բաշկիրերենով։ Հրատարակվում է շաբաթական 2 անգամ Ուֆայում, հիմնադիր՝ Բաշկորտոստանի Հանրապետության կառավարություն[39]։

Գրական թերթեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Էդեբի ուդառ» («Әҙәби удар», «Գրական հարված»), թերթ, 1932 թվականի մայիսից՝ ԲՍՍՀ գրողների միության կոմիտեի օրգան։ Հրատարակվել է Ուֆայում 1931 թվականի ապրիլից մինչև 1933 թվականի հունվարը 10 օրը մեկ անգամ բաշկիրերենով։

Ֆոլկլորիստիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիրական բանահյուսության մասին նյութերը հանդիպում են արևելյան և արևմտյան միսիոներների և վաղ միջնադարի ճանապարհորդների օրագրերում և նշումներում ( Իբն Ֆադլան, Պլանո Կարպինի, Գիյոմ դե Ռուբրուկ և այլն)։ Տարածաշրջանը նկարագրելու համար բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթներն ու լեգենդները օգտագործվել են ռուս ճանապարհորդների և հետազոտողների կողմից ( Ի. Կ. Կիրիլով, Պ. Ի. Ռիչկով, Ի. Ի. Լեպյոխին, Պ. Ս. Պալլաս, Ի. Գ. Գեորգի, Վ. Ն. Տատիշչև )։

1833 թվականին Օրենբուրգի նահանգ կատարած ուղևորության ժամանակ Ա. Ս. Պուշկինը գրել է «Կուզիյկուրպյաս և Մայանհյուլու» (բաշկիրերեն՝ Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу) էպոսի տարբերակը սեսեն-պատմաբաններից, իսկ գրող, լեզվաբան-բառագիր Դալը, ով ուղեկցում էր նրան ճանապարհորդության ժամանակ, տեղեկություններ է հավաքել բաշկիրների կյանքի ու բանավոր պոեզիայի պատմության մասին և հրատարակել է բաշկիրական «Զայաթուլյակ և Խյուխիլու» էպոսի սյուժեն՝ թարգմանված «Բաշկիրական ջրահարս» վերնագրով։

19-րդ դարի վերջին բաշկիրական բանահյուսության հավաքագրումն ու համակարգումն իրականացրել են բաշկիրական մտավորականության ներկայացուցիչներ Պ. Նազարովը, Բ. Յուլուևը, Մ. Բայշևը, Մ. Կուվատովը, Մ. Ումետբաևը, Գ. Էնիկեևը։

1922 թվականին Բաշկիրիայի Ինքնավար Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունում ստեղծվել է Բաշկիրիայի կյանքի, մշակույթի և պատմության ուսումնասիրության ընկերություն, որը դարձել է բաշկիրական բանահյուսության ոլորտում հետազոտությունների կենտրոն։ Սագիտ Մրյասովը («Գեղարվեստական գրականության նմուշներ բաշկիրական 6-րդ և խաների ժամանակաշրջանից»), Խաբիբուլա Գաբիտովը («Հարսանեկան ծեսերը բաշկիրների մեջ»), Գաբդելախատ Վիլդանովը («Բաշկիրի բատիրները», «Բաշկիրների սգերգերը»), Մուխամետշա Բուրանգուլովը, Սալյամ Գալիմովը և ուրիշներ։

30-ական թվականներին Բաշկիրիայի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության գրողների միության և Լեզվի և գրականության գիտահետազոտական ինստիտուտին կից ստեղծվել են բանահյուսության բաժիններ։ Հասարակությունը մեծ աշխատանք է սկսել բանավոր գրականության ստեղծագործությունների հավաքագրման և բանահյուսական ֆոնդերի ձևավորման ուղղությամբ։ Բանահյուսության ժողովածուն իրականացրել են բաշկիր գրողներ՝ Ալի Կառնայը, Բայազիտ Բիկբայը և այլք։ Բանահավաքների շնորհիվ հայտնի են դարձել բաշկիրյան տաղանդավոր բանասացների, հեքիաթասացների, երգիչների, կուրաիստների, իմպրովիզատորների անունները։ Հրատարակվել են «Ակբուզատ», «Յուլայ և Սալավաթ», «Իդուկայ և Մուրադիմ» էպիկական հեքիաթները (որոնք 1910 թվականին գրի է առել Մուխամետշա Բուրանգուլովը սեսեն-Գաբիտից), բաշկիրական ասացվածքների ժողովածուներ (1936), բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթներ (1939)։

1932 թվականին Ուֆայում բացվել է ՌԳԱ դաշնային հետազոտական կենտրոնի ազգային մշակույթի, պատմության, լեզվի և գրականության գիտահետազոտական ինստիտուտը (1938 թվականից վերանվանվել է Մ. Գաֆուրիի լեզվի և գրականության գիտահետազոտական ինստիտուտ)։ Ինստիտուտի աշխատակազմը գիտարշավների է մեկնել հանրապետության մարզեր և հարակից մարզեր։

1950-ական թվականներին Լեզվի և գրականության գիտահետազոտական ինստիտուտի աշխատություններում լույս է տեսել «Բաշկիրական ժողովրդական արվեստ» եռահատոր ժողովածուն («Bashҡort khalyҡ izhady», 1954-1959), «Բաշկիրական ժողովրդական ասացվածքներ» («Bashҡort khalyҡ mәҡәldәre») ժողովածուները[40]։

1951 թվականին Ուֆայում բացվել է ԽՍՀՄ ԳԱ բաշկիրական մասնաճյուղը, իսկ 1957 թվականից՝ Բաշկիրիայի պետական համալսարանը։ Սկսվել է ազգային բանահյուսության զարգացման նոր փուլ, որը բնութագրվում է ժողովրդական երկերի հավաքագրման ու հրատարակման ընդլայնմամբ և գիտական լուրջ հետազոտությունների ի հայտ գալով։

1960-ական թվականներից Բաշկիրիայի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ֆոլկլորիստները սկսել են պատրաստել «Բաշկիրական ժողովրդական արվեստ» («Башҡорт халыҡ ижады») բազմահատոր ժողովածուն բաշկիրերենով։ Դրա վրա աշխատանքն ավարտվել է 1985 թվականին՝ 18 հատորների թողարկմամբ։

Բաշկիրական ժողովրդական բանահյուսությունը 21-րդ դարի սկզբին հարստացել է Ֆանուզա Նադրշինայի գրքերով ( «Ուրալ բատիր» էպոս), ավանդույթներով, լեգենդներով, երգերով և ասացվածքներով

2004 թվականից Բակիրիայի Հանրապետությունում կազմակերպվել են ֆոլկլորային արշավներ դեպի հանրապետության հյուսիսային շրջաններ, որտեղ դրանք գրեթե երբեք չեն անցկացվել։ Ֆոլկլորիստներն աշխատել են Տատիշլինսկի (2004), Յանաուլսկի (2005), Բուրաևսկի (2006), Ասկինսկի (2007) շրջաններում, ինչպես նաև հանրապետությունից դուրս՝ Սվերդլովսկում (2004, 2005), Օրենբուրգում (2004), Սարատովում և այլուր։ Արշավների արդյունքները եղել են ժողովածուները՝ «Էքսպեդիցիոն նյութեր - 2003. Զիլաիրսկի շրջան» և «Էքսպեդիցիոն նյութեր - 2004. Ալշեևսկի շրջան» և այլն։

«Բաշկիրական ժողովրդական արվեստ» ժողովածուի հրատարակությունը շարունակվում է։ 21-րդ դարի սկզբից լույս են տեսել հետևյալ հատորները՝ «Պատմական էպոս», «Էպոս՝ կիսսաներ և դաստաններ», «Գրավոր կիսսաներ և դաստաններ», «Էպոս. իրտեկներ և էպիկական կուբայիրներ», «Ասացվածքներ և ասույթներ», «Հանելուկներ», «Կենդանիների մասին հեքիաթներ», «Խաղային բանահյուսություն և ժողովրդական սպորտաձևեր», «Պատմական բայիտիներ», «Իսկապես կախարդական հեքիաթներ»։

Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի նախագահության ծրագրի «Ռուսական գիտության հուշարձաններ. XX դարը» շրջանակներում վերաթողարկման է պատրաստվել բաշկիրական ժողովրդական դասական բանահյուսություն. Ս.Գ. Ռիբակովի «ՈՒրալյան մուսուլմանների երաժշտություն և երգեր նրանց կենցաղի մասին նյութերով» (1897) и «Բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթներ» գրքերը, որոնք գրառել և թարգմանել է Ա. Գ. Բեսսոնովը, խմբագրել` պրոֆեսոր Ն. Կ. Դմիտրիևը (Ուֆա, 1941)[41]։

Գրականագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիրական գրական քննադատությունը ծագել է 19-րդ դարի 2-րդ կեսին։ Մինչ այդ գրականության վերաբերյալ առանձին հոդվածներ տպագրվել են Թաջետդին Յալսիգուլ ալ-Բաշկորդիի, Գ. Ուսմանի գրախոսություններում։ Բանահյուսության, լեզվի և բաշկիրական գրականության մասին առաջին տեղեկությունները տվել են Միրսալիխ Բիկսուրինը, Սալիխյան Կուկլյաշևը, Մ. Իվանովը («Թաթարական քերականություն», 1842)։

Մուխամեցալիմ Ումետբաևը 1897 թվականին «Յադկար» (1897) գրքում կատարել է բաշկիրական գրականության համակարգված վերլուծություն։ «Ասար» (1900-1904) գրքերի շարքում Ռ. Ֆախրետդինովն ամփոփել է բաշկիր գրողների կյանքի և ստեղծագործության մասին նյութեր։ 20-րդ դարի սկզբից գրողներ Ֆախրետդինովը, Մ. Գաֆուրին, Ա. Զ. Վալիդովը հրապարակել է տեղեկություններ բաշկիրական գրականության մասին, ներկայացրել գրողների գրական կերպարներ, գրախոսականներ։

Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունից հետո գրական քննադատությունն ավելի հաճախ իրականացվել է հենց գրողների կողմից։ Գրական քննադատության հիմնական ժանրերը ակնարկներն ու գրախոսականներն էին։ Ամիր Չանիշը, Ջ. Լուկմանը, Շարաֆ Շագարը, Գ. Ամանթայը բարձրացրել են գրականության տեսության, ժանրերի և ոճերի հարցեր։ Գրվել են առաջին գրքերը գրողներ Ղաֆուրիի, Ա. Թաղիրովի, Իշեմգուլովի կյանքի և ստեղծագործության մասին։

Քսաներորդ դարի երկրորդ կեսից հետո Միդհաթ Գայնուլին, Գաիսա Խուսայնովը, Ռ. Բիկբաևը ստեղծագործություններ են ստեղծել բաշկիրական պոեզիայի ժանրերի, դրամայի, բաշկիրական գրականության զարգացման ուղիների վերաբերյալ։ Ռ. Բիկբաևի «Ժամանակի բանաստեղծական տարեգրություն»[42] մենագրության մեջ վերլուծված են ժամանակակից բաշկիրական պոեզիայի կարևոր երևույթները։ Բաիմովը, Տիմերգալի Կիլմուխամետովը, Ախիյար Խակիմովը, Ռ. Շակուրը, Զ. Նուրգալինը, Ռ. Ամիրովը նպաստել են բաշկիրական գրականության ժանրերի և հիմնական խնդիրների ուսումնասիրությանը։

Քսաներորդ դարի 70-80-ական թվականներից բաշկիրական գրաքննադատությունում աշխատում են Գինյաթուլլա Կունաֆինը, Մ. Իդելբաևը, Ախաթ Վիլդանովը, Դինիս Բուլյակովը, Զ. Շարիպովան։ Պատրաստվել են աշխատություններ բաշկիրական գրականության պատմության վերաբերյալ՝ «Բաշկիրական գրականության պատմությունից» (1975 թ.), «Ուրալ-Վոլգայի շրջանի ժողովուրդների գրական ժառանգությունը և արդիությունը» (1980), «Ժանրերի համակարգը բաշկիրական գրականության մեջ», «Կուլ Գալիի «Քիսսա-ի Յուսուֆ» (Кысса-и Йусуф) պոեմը. պոետիկա. պրոբլեմատիկա. ստեղծագործության լեզուն» (1988)։

Սկսվել են հետազոտությունների հնագրագիտական և տեքստային հետազոտական ուղղությունների զարգացումը։ «Բաշկիրական գրականության պատմությունը» լույս է տեսել 6 հատորով, որն ուսումնասիրում է բաշկիրական գրականության առաջացումը, ձևավորումն ու զարգացումը, նրա ժանրերի էվոլյուցիան ըստ ժամանակաշրջանի, բաշկիր գրողների կյանքն ու ստեղծագործությունը։

Ժամանակակից բաշկիրական գրական քննադատությունը բաղկացած է երեք հիմնական ուղղություններից.

  • գրականության տեսություն
  • գրական պատմություն
  • գրական քննադատություն։

Բաշկիրական գրաքննադատության բնագավառում աշխատում են գիտնականներ Ա. Ի. Խարիսովը, Կ. Ա. Ախմեդյանովը (Գրականության տեսություն)[43], Մ. Ֆ.Գայնուլինը, Ս. Ա. Գալինը, Ն. Տ. Զարիպովը, Խ. Շ. Զինատուլինա, Ա. Գ. Կուդաշև, Կ. Մերգեն, Գ. Զ. Ռամազանով, Ս. Գ. Սաֆուանով, Ա. Խ. Խակիմով, Գ. Բ. Խուսայնով[44], Մ. Խ. Մինգաժետդինովը և ուրիշներ։

Թիմերգալի Կիլմուխամետովը[45] մեծ ներդրում է ունեցել գրական քննադատության մեջ (մենագրություններ «Մուստայ Կարիմի դրամատուրգիա», «Դրամատուրգիա և դրամատուրգներ», «Ազգության ուժը», «Մուխամեցալիմ Ումետբաև. կյանք և գործ», «Բաշկիրական դրամայի պոետիկա»։ Հոդվածներ Ս. Ագիշայի. Բ. Բիկբայի, Խ. Դավլետշինի, Զ. Բիիշեվայի կյանքի և ստեղծագործության մասին)[46]։

Գրական մրցանակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սալավաթ Յուլաևի անվան մրցանակ - Բաշկորտոստանի բարձրագույն պարգևը արվեստի ոլորտում
Շայխզադ Բաբիչի անվան գրականության և արվեստի պետական հանրապետական երիտասարդական մրցանակ
  • Սալավաթ Յուլաևի անվան մրցանակ - Բաշկորտոստանի բարձրագույն պարգևը արվեստի ոլորտում (500 հազար ռուբլի)։
  • Շայխզադ Բաբիչի անվան գրականության և արվեստի պետական հանրապետական երիտասարդական մրցանակ
  • Գ. Սալամի անվան մրցանակ - գրականության, երաժշտության, գեղանկարչության և կատարողական արվեստի լավագույն գործերի համար։
  • Ռամզիլի Հիսամետդինա Մինդիգալիևնայի անվան գրական մրցանակ[47]
  • Ս. Տ. Աքսակովի անվան համառուսաստանյան գրական մրցանակ - հիմնադրվել է 1999 թվականին Բաշկորտոստանի Հանրապետության Նախագահի, Սլավոնական գրերի և մշակույթի միջազգային հիմնադրամի, Ռուսաստանի գրողների միության և Բաշկորտոստանի Հանրապետության գրողների միության կողմից։
  • Հ. Դավլետշինայի անվան Բաշկիրական Հանրապետության պետական մրցանակ գրականության և արվեստի բնագավառում երեխաների և երիտասարդների համար ստեղծագործությունների համար։ Հիմնադրվել է 2005 թվականին[48]։
  • Մ. Ակմուլլայի անվան մրցանակ գրականության և արվեստի ստեղծագործությունների համար-ստեղծվել է 1980 թվականին ժողովրդական պատգամավորների Միյակիի շրջանային խորհրդի որոշմամբ։
  • Անգամ Աթնաբաևի անվան մրցանակ;
  • Ռաշիտ Մինգաժևիչի Ախտթարիի անվան միցնակ (Ռաշիտ Ախթարի)
  • Կ. Ախմեդյանովայի անվան մրցանակ
  • Շեյխզադա Բաբիչի անվան գրականության և արվեստի հանրապետական երիտասարդական մրցանակ (50 հազար ռուբլի)[49]։
  • Գրիգորի Բելորեցկու անվան մրցանակ (Լարիոնով)
  • Մուխամետշա Բուրանգուլովի անվան ամենամյա գրական մրցանակ
  • Վազիխ Իսխակովի անվան մրցանակ
  • Գալիյա Իբրահիմովի անվան մրցանակ
  • Գալի Սոկորոյի անվան մրցանակ
  • Գայան Լուկմանովի անվան մրցանակ
  • Գիլեմդար Ռամազանովի անվան մրցանակ
  • Դինիս Բուլյակովի անվան մրցանակ
  • Զայնաբ Բիիշևայի անվան մրցանակ
  • Գալիմզյան Իբրահիմովի անվան մրցանակ[50]
  • Վազիխ Իսխակովի[51] անվան մրցանակ
  • Ռամիլ Կուլ-Դավլետի անվան մրցանակ. հիմնադրվել է "Յшշլեկ" թերթի կողմից
  • Ի. Մուրզակաև-Բալապանովի անվան մրցանակ[52]
  • Մուհամետսալիմ Ումետբաևի անվան մրցանակ
  • Նազար Նաջմիի անվան գրական մրցանակ - հիմնադրվել է 1998 թվականին Դյուրտյուլի քաղաքի և Դյուրտյուլիի շրջանի վարչակազմի կողմից։ Շնորհվում է գրականության, բեմական արվեստի, ճարտարապետության և տեղական պատմության գործիչներին ՝ շրջանի մշակույթի զարգացման գործում հատուկ ներդրման համար։
  • Ռամազան Ումետբաևի անվան մրցանակ
  • Բուլատ Ռաֆիկովի անվան մրցանակ
  • Գիլեմդար Ռամազանովի անվան մրցանակ
  • Ռամի Գարիպովի անվան մրցանակ
  • Ստեփան Զլոբինի անվան մրցանակ
  • Ռ. կ. Ուսմանովայի անվան անհատական գրական մրցանակ[53]
  • Ֆաթիհ Քարիմի անվան մրցանակ (Բիժբուլյակի շրջան)
  • Ֆաթիհ Քարիմի անվան մրցանակ (ք. Բելեբեյ)
  • Հաքիմ Գիլյաժևի անվան մրցանակ
  • Սերգեյ Չեկմարյովի անվան գրական մրցանակ
  • Մուզագետ Հայրուտդինովի անվան մրցանակ[54]
  • Յանիբայ Համմատովի անվան գրական մրցանակ
  • Յանիշ Յալքայնի անվան մրցանակ
  • «Ծիածան Ագիդելի վրա» բանաստեղծական մրցանակ
  • Բուլատ Սուլթանգարեևի անվան Հանրապետական մրցանակ[55]
  • Շահիթ Խուդայբերդինի անվան Հանրապետական մրցանակ
  • Բուլատ Ռաֆիկովի անվան Հանրապետական մրցանակ։

Ուսումնական հաստատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիրի պետական համալսարան
Ուֆայի գիտության և տեխնոլոգիայի համալսարան, որն ունի բանասիրության ֆակուլտետ

Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում խոսքի վարպետները վերապատրաստվում են հանրապետության մի քանի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում.

Գրական միավորումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

20-րդ դարի 20-ականներին հիմնադրվել են «Տուլկին», «Բաշկիրական պրոլետար գրողների ասոցիացիա» գրական կազմակերպություններ։

  • Բաշկորտոստանի Հանրապետության գրողների միություն[56] (հիմնադրվել է 1934)։ Միության կազմում ընդգրկված են Բաշկորտոստանի Հանրապետության 234 գրողներ։ Բաշկորտոստանի գրողների միության վարչության նախագահն է Ռիֆ Գալիմովիչ Տույգունովը (ծն. 1946), բանաստեղծ, Բաշկորտոստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության մշակույթի վաստակավոր գործիչ, Սերգեյ Չեկմարևի և Ֆաթիհ Քարիմի մրցանակների դափնեկիր։ Խորհրդի առաջին նախագահը եղել է Աֆզալ Թագիրովը։ 1937 թվականին ստալինյան բռնաճնշումների զոհ են դարձել գրողներ Դաութ Յուլթին, Աֆզալ Թագիրովը, Թուխվաթ Յանաբին, Գաբդուլա Ամանթայը, Բուլաթ Իշեմգյուլը, Գուբայ Դավլետշինը։
  • Գրողների միության կազմում են.
  • «Մելեուզովսկի արշալույսներ» գրական ասոցիացիա[57]։
  • Գրական միավորում УФЛИ (Ուֆայի գրականություն)։

Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում հաստատվել են Բաշկորտոստանի ժողովրդական բանաստեղծ (1939 թվականից) և Բաշկորտոստանի ժողովրդական գրող կոչումները[58]։

Գրականության թանգարաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ. Ղաֆուրի թանգարան Ուֆայում
Ակսակովի անվան տուն թանգարան Ուֆայում, որտեղ ապրել է գրողը մանուկ հասակում
  • Մաժիտ Ղաֆուրիի հուշահամալիր տուն-թանգարան
  • Ս.Տ.Ակսակովի հուշահամալիրի տուն-թանգարան
  • Չուվաշ գրող, ֆոլկլորիստ, կոմպոզիտոր և թատերական գործիչ Ֆիլիպ Վուկոլով-Էրլիքի թանգարանը Բաշկորտոստանի Հանրապետության Բիժբուլյակի շրջանի Մալի Մենեուզ գյուղում։
  • Բաշկիր անվանի բանաստեղծ և գրող Խակիմովի Ախիյար Խասանովիչի տուն-թանգարանը։ Թանգարանը գտնվում է Բաշկորտոստանի Հանրապետության Դավլեկանովո քաղաքում։
  • Բաշկորտոստանի Հանրապետության գրական ազգային թանգարան 5 մասնաճյուղերով՝ Մ. Ակումուլլայի թանգարան, Մ. Ղաֆուրի թանգարան, Շ. Բաբիչի թանգարան, Ա. Մուբարյակովի թանգարան, Մ. Ումետբաևի թանգարան։
  • Բաշկիր գրող Ջալիլ Կիեկբաևի թանգարանը Կարան-Էլգա գյուղում, Բաշկորտոստանի Հանրապետության Գաֆուրի շրջանում
  • Զայնաբ Բիիշևայի տուն-թանգարանը Բաշկորտոստանի Հանրապետության Կուգարչինսկի շրջանի Տուեմբետովո գյուղում։
  • Երեք գրողների՝ Ռամազան Ումետբաևի, Կիմ Ախմեդյանովի, Ռամիլ Կուլդավլետովի թանգարանները Ալմուխամետովո գյուղում, Բաշկորտոստանի Հանրապետության Աբզելիլովսկի շրջան։
  • Դինիս Բուլյակովի թանգարան Սմակովո գյուղում, Բաշկորտոստանի Հանրապետությում
  • Մ. Ցվետաևայի թանգարան Ուսեն-Իվանովսկոյե գյուղում Բաշկորտոստանի Հանրապետության Բելեբեյի շրջան[59]։

Հետաքրքիր փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սալավաթ Յուլաևի թանգարան. Սալավատսկի շրջան, գ. Մալոյազ

Սկզբում (1905 թվականից) բաշկիրական հեղինակների ստեղծագործությունները տպագրվել են պարբերականներում՝ թյուրքական գրական լեզվով[60]։ 1910-ական թվականներին անցում է կատարվել ժամանակակից թաթարական գրական լեզվին։ 20-ականների սկզբին անցում է կատարվել խառը թաթար-բաշկիրերեն լեզվին։ 1924 թվականից ստեղծագործություններ հրատարակվել են պարբերականներում ժամանակակից բաշկիրական գրական լեզվով։

Բաշկորտոստանում հարգում են Բաշկորտաստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի մեծ բանաստեղծների և գրողների հիշատակը։ Ստեղծվել են Սալավաթ Յուլաևի, Մ. Ղաֆուրիի[61], Ս. Ակսակովի թանգարաններ։ Հուշարձաններ են կանգնեցվել Սալավաթ Յուլաևի, Մ. Աքմուլլայի, Մ. Ղաֆուրիի, Զ. Բիիշևայի, Ա. Պուշկինի, Վ. Մայակովսկու և այլոց համար։ Բաշկորտոստանի Հանրապետության քաղաքների քաղաքներն ու փողոցները կրում են գրողների անունները։ Սակավաթ Յուլաևի անունով մարզապալատ է գործում Ուֆա քաղաքում։ Լույս է տեսել «Սալավաթ Յուլաև» հանրագիտարանը։

Բաշկորտոստանի դրամատիկական թատրոնը կոչվում է Մաժիտ Ղաֆուրիի անվան դրամայի ակադեմիական թատրոն։

Բաշկորտոստանի թարգմանիչները գեղարվեստական և հոգևոր գրականության են թարգմանում բաշկիրերենից այլ լեզուներով և հակառակը. Այդար Խուսաինով, Զուխրա Բուրակաևա, Գուլսիրա Գիզատուլինա։ Թարգմանիչների մի մեծ խումբ Աստվածաշունչը եբրայերենից թարգմանել է բաշկիրերեն։ «Ագիդել» ամսագիրը հրատարակում է արտասահմանյան գրականության բաշկիրերեն թարգմանություններ։

Ընդհանուր առմամբ, թարգմանիչների աշխատանքը հանրապետությունում քիչ պահանջարկ ունի։ Թարգմանված գրականության հաճախորդներ և պահանջարկ չկան, քանի որ բաշկիրերենով ժամանակակից բեսթսելլերներ չկան։

Հանրապետությունում հրատարակվում են ձեռնարկությունների, քաղաքների[62], ուսումնական հաստատությունների պատմության վերաբերյալ կորպորատիվ հրապարակումներ։ 2013 թվականին լույս է տեսել «Գազպրոմ Նեֆթեխիմ Սալավաթ» ԲԲԸ-ի հիմնական հանրագիտարանը։

1940 թվականին նկարահանված Սալավաթ Յուլաև սև-սպիտակ ֆիլմը ներկայացնում է պատմական իրադարձություններ։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Бельские просторы № 3 2004». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  2. ↑ «Татарская энциклопедия». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
  3. ↑ Бикмухамедов Р. Г. Литературы Поволжья и Приуралья [на рубеже XIX и XX веков] // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1983—1994. Т. 8. — 1994. — С. 165.
  4. ↑ «Литературные имена — Наша литературная гордость — Каталог файлов — Сайт Кугарчинской ЦБС». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն)
  5. ↑ «Арсланов Тимер Гареевич | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  6. ↑ «Литературные имена — Наша литературная гордость — Каталог файлов — Сайт Кугарчинской ЦБС». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն)
  7. ↑ «Новая Литература | Сергей Матюшин». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 13-ին.
  8. ↑ «Бельские просторы № 4 2005». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 20 (օգնություն)
  9. ↑ «Отдел культуры муниципального района Аургазинский район Республики Башкортостан». culture-aurgazy.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 27-ին.
  10. ↑ «Ахмадиев Риф Бариевич». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 11-ին.
  11. ↑ Виктор Тепкеев, Ногайцы – XXI век. История. Язык. Культура. От истоков – к грядущему» (Черкесск, 2014 г.). Некоторые сведения 17 века о ногайском поэте Казы-Тугане; [2, с. 255, 257, 258
  12. ↑ «Энциклопедия Башкирии → ЙЫРАУ». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 16-ին.
  13. ↑ «ЙЫРАУ, поэт-импровизатор». bashenc.online. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 26-ին.
  14. ↑ «Башкирские сэсэны». web.archive.org. 2016 թ․ մարտի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 8. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 26-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  15. ↑ Кубагуш-Сэсэн(չաշխատող հղում)
  16. ↑ Габит-Сэсэн(չաշխատող հղում)
  17. ↑ «Lib.ru/Классика: Островский Александр Николаевич. В чужом пиру похмелье». az.lib.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 26-ին.
  18. ↑ «сайт драматурга Флорида Булякова — БИОГРАФИЯ». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 1-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 33 (օգնություն)
  19. ↑ «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 6-ին.
  20. ↑ «Ягафарова Айсылу Шайхутдиновна | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 18-ին.
  21. ↑ «Сарвар Сурина - Литературные имена - Наша литературная гордость - Каталог файлов - Сайт Кугарчинской ЦБС». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 18-ին.
  22. ↑ «Её стихи и песни продолжают звучать в народе (К 60-летию со дня рождения поэтессы Дины Талхиной) | новости башинформ.рф». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 18-ին.
  23. ↑ «Журнал «Нефтегазовое дело»». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  24. ↑ «Энциклопедии». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  25. ↑ [1] Արխիվացված 2019-03-28 Wayback Machine В Башкортостане изданы первые два тома академического толкового словаря башкирского языка [видео] — башинформ.рф — Новости новой Башкирии
  26. ↑ «Башкирская энциклопедия. Ст. Мемуары». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 2-ին.
  27. ↑ «От аула до Кремля». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 2-ին.
  28. ↑ «Воспоминания». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 2-ին.
  29. ↑ «Мои тринадцать башкирских лет (журнал "Вестник Российской академии наук ")». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 2-ին.
  30. ↑ «Без поэзии сердце остынет... Из дневников Мустая Карима (1995 год)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 2-ին.
  31. ↑ «ПАРСА, жанр литературы - Башкирская энциклопедия». web.archive.org. 2017 թ․ ապրիլի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 26. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 26-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  32. ↑ «Этнографический аспект изучения башкирских шежере». web.archive.org. 2016 թ․ մարտի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 26-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  33. ↑ «Башкирская энциклопедия. Ст. Тарихнаме». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 3-ին.
  34. ↑ «Башкирская энциклопедия. Ст. Хикмет». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 6-ին.
  35. ↑ «Шикаятнаме». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 3-ին.
  36. ↑ «Ежемесячный общественно-политический и литературно-художественный журнал Бельские просторы». litbook.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 27-ին.
  37. ↑ «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 5-ին.
  38. ↑ «"БАШҠОРТОСТАН ҠЫҘЫ", журнал». bashenc.online. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 26-ին.
  39. ↑ «"Йәшлек" թեթրի արխիվ». web.archive.org. 2013 թ․ փետրվարի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 23. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 27-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  40. ↑ «Отдел фольклористики » Институт истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН». web.archive.org. 2016 թ․ մարտի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 27-ին.
  41. ↑ «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 5-ին.
  42. ↑ «Р. Бикбаев "Поэтическая летопись времени"». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 17-ին.
  43. ↑ «Постоянное Представительство Республики Башкортостан в Свердловской области». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  44. ↑ «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 16-ին.
  45. ↑ «Газета — Республика Башкортостан — Социум — И в науке остаётся писателем». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 7 (օգնություն)
  46. ↑ «Литература нового Башкортостана: ресурсы книгоиздания / Издательское дело / Наука / Проект Ахей / Издания / МУЛЬТИ МЕДИА ЖУРНАЛ — MMJ.RU». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 128 (օգնություն)
  47. ↑ «Литературная премия имени Рамзили Хисаметдиновой Миндигалиевны | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 17-ին.
  48. ↑ «Государственная премия Республики Башкортостан имени Хадии Давлетшиной в области литературы и искусства для детей и юношества». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 2-ին.
  49. ↑ «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 22-ին.
  50. ↑ «Литературные премии Аургазинского района | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  51. ↑ «Премия имени Вазиха Исхакова | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  52. ↑ «Ишмухамет Мурзакаев-Балапанов | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 17-ին.
  53. ↑ «Усманова Рафига | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 17-ին.
  54. ↑ «Премия имени Музагита Хайрутдинова | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  55. ↑ [2] Արխիվացված 2017-08-06 Wayback Machine Новости Башинформ
  56. ↑ «Председателем Союза писателей Башкортостана избран Риф Туйгунов — башинформ.рф — Новости новой Башкирии». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 64 (օգնություն)
  57. ↑ «Мелеузовская ЦБС - Литературные объединения». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 17-ին.
  58. ↑ «РЕСПУБЛИКА БАШКОРТОСТАН ЗАКОН О ГОСУДАРСТВЕННЫХ НАГРАДАХ И ПОЧЕТНЫХ ЗВАНИЯХ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН» (PDF). web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 27-ին.
  59. ↑ «Русса — Цветаевой М. Музей». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 6 (օգնություն)
  60. ↑ «Бельские просторы № 3 2004». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 7-ին.
  61. ↑ «Мемориальный дом-музей Мажита Гафури». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  62. ↑ «Книги, открытки о Салавате — salavat jimdo page! Салават». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 10-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 27 (օգնություն)

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Башкирский эпос «Урал-батыр». // Героический эпос народов СССР. — М., 1975. — Т. 1. — С. 67-114.
  • Солдатские баиты. / сост. : К. А. Аралбаев. — Уфа : Китап, 1997. — 112 с.
  • Башкирская энциклопедия. Гл. ред. М. А. Ильгамов т. 1. А-Б. 2005. — 624 с.; ISBN 5-88185-053-X. т. 2. В-Ж. 2006. −624 с. ISBN 5-88185-062-9.; т. 3. З-К. 2007. −672 с. ISBN 978-5-88185-064-7.; т. 4. Л-О. 2008. −672 с. ISBN 978-5-88185-068-5.; т. 5. П-С. 2009. −576 с. ISBN 978-5-88185-072-2.; т. 6. Советы нар. хозяйства. -У. 2010. −544 с. ISBN 978-5-88185-071-5; т. 7. Ф-Я. 2011. −624 с. науч. изд. Башкирская энциклопедия, г. Уфа.
  • Башкирские народные сказки / Зап. и пер. А. Г. Бессонов. Примечания H.K. Дмитриева,-Уфа: Башкнигоиздат, 1941 -С.3-30.
  • Гайнуллин М., Буляков И. Этапы развития башкирской драматургии. В кн.: Антология башкирской драматургии. В 2-х частях. Книга первая. Уфа, 1984, с.6-24. — На башк. яз.
  • Глебов А. О башкирской драматургии. Октябрь, 1936, № 2, с.24-29.
  • Игнатьев Р. Г. Башкир Салават Юлаев, пугачевский бригадир, певец и импровизатор. — «Известия Общества археологии, истории и этнографии при Императорском Казанском университете». Т.XI,1893, вып.2, с.147-166; вып.3, с.222-240; вып. 6, с.528 −534.
  • Шакур Р. Путь в тысячу лет. История башкирской литературы с древних времен до наших дней / Р. Шакур. М.: ТОО «Рарогъ», 1996.
  • Хусаинов Г. Б., Бикбаев Р. Т. Литературоведение и критика // В научном поиске. Уфа, 1982. Г. Б. Хусаинов.
  • Башкирские просветители-демократы XIX века.— М.: Наука, 1981.
  • Тоган Валиди А. З. Воспоминания. Том 1. Уфа: Китап, 1994.
  • Башҡорт әҙәбиәте тарихы. 1‑се т. Өфө, 1990.
  • Галяутдинов И. Г. “Тарих нама-и булгар” Таджетдина Ялсыгулова. 2‑е изд. Уфа, 1998.
  • Надергулов М. Х. Историко-функциональные жанры башкирской литературы. Уфа, 2002.
  • Хөсәйенов Ғ.Б. Әҙәбиәт ғилеме һүҙлеге. Өфө, 2006;
  • Баимов Р.Н. Великие лики и литературные памятники Востока. Уфа, 2005.
  • Абелгузина Фаниля Ражаповна. Жанр «парса» в башкирской литературе : Проблемы формирования и развития. Уфа, 2003.- 185 с.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստ։ Բաշկիրական գրականություն

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բաշկորտոստանի_գրականություն&oldid=9926755» էջից