Զավյերչե
| Բնակավայր | |||
|---|---|---|---|
| Զավյերչե | |||
| |||
 | |||
| Երկիր |  Լեհաստան | ||
| Մակերես | 85,25 կմ² | ||
| Բնակչություն | 47 689 մարդ (մարտի 31, 2021)[1] | ||
| Ժամային գոտի | UTC+1 և UTC+2 | ||
| Պաշտոնական կայք | zawiercie.pl(լեհ.) | ||
| |||
Զավյերչե ([zaˈvʲɛrt͡ɕɛ] (
)) (լեհ.՝ Zawiercie[2], իդիշ՝ זאוויערטשע՝ զավիրթշե) կամ Զավերցե[3], քաղաք Լեհաստանի հարավում՝ որը գտնվում է Սիլեզիայի վոյեվոդությունում՝ մարզկենտրոն Կատովիցեից 40 կմ հեռավորության վրա։ Գտնվում է Կրակով-Չենստոխովա բարձրավանդակում՝ Վարտա գետի ակունքի մոտ։ Բնակավայրը տեղակայված է Սիլեզիայի պատմական մարզի մոտ, սակայն պատկանում է Փոքր Լեհաստանին (Մալոպոլսկա)։
2021 թվականի դրությամբ Զավյերչեում ապրում է 47 689 մարդ (մարտի 31, 2021)[1]։
Անվանում և տեղադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զավյերչեն գտնվում է Վարտա գետի ակունքի մոտ, և նրա անունը հավանաբար ծագել է տեղանքից[4]։ Հինավուրց Կրոմոլով գյուղի բնակիչները, գետի մյուս կողմում գտնվող մեկ այլ գյուղ հասնելու համար, գնում էին Վարտայի ետնամաս կամ լեհերեն՝ za Wartę: Կրոմոլովի տեսանկյունից Զավյերչեն գտնվում է Վարտայի հետևում։ Կա նաև տեսություն, որ քաղաքի անվանումը առաջացել է այն վերաբնակիչների կողմից, ովքեր zawiercili (կամ շրջանցել են) բնակավայրի տարածքը[5]։ Քաղաքը գտնվում է Կրակով-Չենստոխովա բարձրավանդակի մուտքի մոտ, որտեղ կառուցվել են մի քանի ամրոցներ՝ Փոքր Լեհաստանի արևմտյան սահմանը պաշտպանելու համար։
Զավյերչեն ունի 85 քառակուսի կիլոմետր տարածք, և մինչև 1945 թվականը քաղաքը վարչականորեն կապված էր Փոքր Լեհաստանի Կելցեի հետ։ Այն գտնվում է Վարշավա-Վիեննա երկաթուղու երկայնքով և հանդիսանում է ճանապարհային հանգույց՝ Nr. 78։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կրոմոլով գյուղի մասին առաջին հիշատակումը (այժմ՝ Զավյերչեի շրջան) թվագրվում է 1193 թվականին։ 14-րդ դարում գյուղը գտնվում էր Փոքր Լեհաստանի արևմուտքում՝ Կրակովից Պոզնան առևտրական ճանապարհի երկայնքով։ 1431 թվականին Օպոլեի դուքս Բոլկո IV-ը Միկոլայ Չենար անունով մի մարդու թույլ տվեց այստեղ պանդոկ բացել, և նրա փաստաթղթում առաջին անգամ հիշատակվում է Զավյերչե անունը։ 15-րդ դարում տարածքը դարձավ երկաթի արտադրության վաղ կենտրոն, բայց չնայած դրան, Զավյերչեն դարեր շարունակ մնաց փոքրիկ գյուղ։ Վարչականորեն գտնվում էր Լեհաստանի թագավորության Փոքր Լեհաստանի նահանգի Կրակովի վոյեվոդության Լելովի շրջանում։ Մինչև 19-րդ դարը բաժանված էր Փոքր Զավյերչե (լեհ.՝ Zawiercie Małe) և Մեծ Զավյերչե (լեհ.՝ Zawiercie Duże) մասերի, երկուսն էլ վարչականորեն պատկանում էին Կրոմոլովի գմինային։
1795 թվականին Զավյերչեն միացվեց Պրուսիայի թագավորությանը Լեհաստանի երրորդ բաժանման ընթացքում՝ դառնալով «Նոր Սիլեզիա» փոքր նահանգի մի մասը։ 1807 թվականի Տիլզիտի պայմանագրով այն դարձավ Վարշավայի կարճատև լեհական դքսության մի մասը, որը ֆրանսիական խամաճիկ պետություն էր՝ Սաքսոնիայի թագավորության հետ միասին։ 1815 թվականին այն անցել է Ռուսաստանի վերահսկողության տակ գտնվող Լեհական թագավորությանը։ Զավյերչեի զարգացումը պայմանավորված էր երկաթուղիների կառուցմամբ։ 1847 թվականի դեկտեմբերի 1-ին առաջին գնացքը մտել է գյուղ՝ նորակառույց Վարշավա-Վիեննա երկաթուղով։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին գյուղում բացվեցին մի քանի ընկերություններ և ածխի հանքեր, այդ թվում՝ Զավյերչեի պողպատի գործարանը, որը բացվեց 1901 թվականին։ 1878 թվականին սկսվեց բանվորների համար բնակավայրի շինարարությունը՝ դպրոցներով, այգիներով և եկեղեցիներով։
1847 թվականին ավարտվեց Վարշավա-Վիեննա երկաթուղու շինարարությունը։ Երկաթուղային կապը հեշտացրել է առևտուրը Ռուսաստանի, Գերմանիայի և Ավստրիայի միջև։ Այն փաստը, որ Զավյերչեն գտնվում էր երկաթգծից մեկ կիլոմետրից պակաս հեռավորության վրա, խթանեց տարածաշրջանի արագ զարգացումը։ Քսանհինգ տարի անց Զավյերչեում շահագործվեցին ածուխի և երկաթի հանքաքարի հանքեր, և արդյունաբերություն զարգացավ քաղաքի հանքերի շուրջ։ Առաջին արդյունաբերական գործարանը՝ ապակու գործարանը, բացվեց մոտ 1870 թվականին։ Անմիջապես հաջորդեցին այլ արդյունաբերություններ. բամբակի մշակում, մանածագործություն, երկաթի արդյունահանում, թուջի և աղյուսի արտադրություն, քիմիական լաբորատորիաներ, գոլորշու և ջրային ալյուրի գործարաններ և այլն։ Ծաղկող տնտեսությունը արագացրեց տեղական բնակչության աճը։
1894 թվականին Լեհաստանի սոցիալիստական կուսակցությունը զանգվածային նստացույց է կազմակերպել Զավյերչեի բամբակի գործարանում։ 1914 թվականի դրությամբ գյուղի բնակչությունը հասել էր 30,000-ի։ Զավյերչեն վերջապես ստացավ իր քաղաքային կանոնադրությունը 1915 թվականի հուլիսի 1-ին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո՝ 1918 թվականին, Լեհաստանը վերականգնեց անկախությունը, և քաղաքը վերաինտեգրվեց Լեհաստանին։
Առաջին համաշխարհային պատերազմը և 1920-ական թվականները վատ ժամանակներ էին Զավյերչեի համար։ Գործազրկությունն աճեց, պողպատի գործարանը փակվեց, իսկ TAZ գործարանը կրճատեց աշխատողների թիվը։ Իրավիճակը չբարելավվեց մինչև 1927 թվականը, երբ ստեղծվեց Զավյերչեի շրջանը, որը Կիելցե վոյեվոդության մի մասն էր։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Զավյերչեում կար 7000 հրեա՝ նրա բնակիչների մոտ մեկ քառորդը։ Նրանք իրենց ապրուստը հիմնականում վաստակում էին առևտուրից, արհեստներից, հագուստի արդյունաբերությունից և մետաղագործությունից։ Հրեաներին պատկանող տպարանները կենտրոնական դեր են խաղացել քաղաքի մշակութային կյանքում։ Քաղաքն ուներ արհմիություններ, որոնք կազմված էին մանր առևտրականներից և արհեստավորներից, ինչպես նաև երկու բանկ, բարեգործական հիմնադրամ ընկերություններ և բարեգործական կազմակերպություններ։ Համաշխարհային պատերազմների միջև Զավյերչեում կային տարբեր սիոնիստական կազմակերպություններ և Agudat Israel: Քաղաքն ուներ ավանդական «չեդեր» (կրոնական տարրական դպրոց), Թալմուդ Թորա և դպրոց և մանկապարտեզ, որոնք «Tarbut» ցանցի մաս էին կազմում։ 1926 թվականին քաղաքի քաղաքապետ է նշանակվել նաև Ա. Բորնշտեյնը, ով հրեական համայնքի ղեկավարն էր։
1919 թվականին և 1921 թվականին տեղի ունեցան Զավյերչեի ջարդեր, որոնց ընթացքում սպանվեցին որոշ հրեաներ, և քաղաքի հրեաների մեծ մասը կրեց ֆիզիկական կամ նյութական վնասներ։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լեհաստանի գերմանական ներխուժման ժամանակ, որը սկիզբ դրեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, գերմանացիները մտան Զավյերչե 1939 թվականի սեպտեմբերի 4-ին։ Քաղաքն ուղղակիորեն միացվեց Վերին Սիլեզիա նահանգին (Regierungsbezirk Oppeln), և նրա անունը փոխվեց Վարթենաու (լեհ.՝ Warthenau) ջնջելու լեհական ծագման հետքերը։ Լեհական և հրեական բնակչությունը ենթարկվել է տարբեր բռնաճնշումների և հանցագործությունների։ Գերմանացիները քաղաքում հիմնեցին և գործարկեցին նացիստական բանտ[6], ինչպես նաև սկսեցին առևանգել լեհերին և հրեաներին հարկադիր աշխատանքի և չարաշահումների համար։ 1939 թվականի սեպտեմբերի 27-ին գերմանացիները հրեա բնակչությանը բարձր փրկագին պարտադրեցին։ 1939 թվականի աշնանը ստեղծվեց լեհական գաղտնի դիմադրության «Պլոմիեն» կազմակերպությունը, որի կենտրոնակայանը տեղի առևտրային դպրոցում էր[7][8]։ Նրա անդամների թվում էին ուսուցիչներ, տեղական պաշտոնյաներ, ուսանողներ, սկաուտներ[7], առևտրային դպրոցի տնօրեն Վացլավ Խրզանովսկին և տեղական ծխական քահանա Բոլեսլավ Վայցլերը[8]։ Կազմակերպությունը թողարկում էր ընդհատակյա լեհական մամուլ, ֆինանսապես աջակցում էր ամենաաղքատ ընտանիքներին[8] և փորձում էր փրկել երիտասարդներին Գերմանիա հարկադիր աշխատանքի արտաքսումից[8]։
1940 թվականի սկզբին գերմանացիները բռնագրավեցին հրեական բոլոր բիզնեսները։ 1940 թվականի հունվարի 5-ին նրանք 10 զլոտի տուգանք են սահմանել քաղաքի յուրաքանչյուր հրեա բնակչի համար։ 1940 թվականի ապրիլին Ցիզինից 600 հրեա փախստականներ բերվեցին Զավյերչե։ 1940 թվականի ապրիլ-մայիսին ավելի քան 150 լեհեր Զավյերչեից սպանվեցին ռուսների կողմից Կատինի խոշոր ջարդերի ժամանակ[9]։ 1940 թվականի սեպտեմբերի 18-ին Գեստապոն զանգվածային ձերբակալություններ կատարեց Պլոմիեն կազմակերպության ավելի քան 100 անդամների[7], որոնք այնուհետև դատապարտվեցին մահվան և մահապատժի ենթարկվեցին կամ բանտարկվեցին նացիստական համակենտրոնացման ճամբարներում, որտեղ շատերը մահացան[8]։
1940/41 թվականների ձմռանը հրեաներից պահանջվեց հանձնել բոլոր թանկարժեք իրերը, կահույքն ու մորթիները։ 1941 թվականի հուլիսի 22-ին գերմանացիները սպանեցին յոթ հրեաների, ովքեր մեղադրվում էին կոմունիզմի մեջ։ Հրեա բնակչությունը 1941 թվականին կազմում էր 5500 մարդ։ 1941 թվականի սեպտեմբերին ստեղծվեց գետտոն և ստեղծվեց Յուդենրատ (հրեական կոմիտե)։ Յուդենրատը ստիպված էր գերմանացիներին մատակարարել հարկադիր աշխատանք։ 1942 թվականի մայիսին կամ օգոստոսին Զավյերչեի «Aktion»-ում ՍՍ-ը, Գեստապոն և գերմանական ժանդարմները Կապույտ ոստիկանության աջակցությամբ գետտոյի մոտ 2000 բնակիչների արտաքսեցին Օսվենցիմ համակենտրոնացման ճամբար։ 1943 թվականի սկզբին ստեղծվեց գերմանական ռազմաօդային ուժերի համազգեստների արտադրամաս, որտեղ աշխատում էին մոտ 2500 հրեաներ։ 1942-ի վերջին Զավիերսիում ստեղծվեց ընդհատակյա խումբ՝ «Հաշոմեր ՀաՑաիր» (Սիոնիստական երիտասարդական շարժում) Բեռլ Շվարցի գլխավորությամբ։ Վարշավայի գետտոյի ապստամբության հրամանատար Մորդեխայ Անիլևիչը անցավ ընդհատակ։ Դա օգնել է որոշ հրեական ընտանիքների փախչել Սլովակիայի տարածքով։ Մաքսանենգ ճանապարհով տեղափոխվածներից ոմանք բռնվել և սպանվել են։ Զավյերչե գետտոն լուծարվեց 1943 թվականի օգոստոսին։ ՍՍ-ը, Գեստապոն, գերմանական ժանդարմները և Կապույտ ոստիկանությունը Օսվենցիմ աքսորեցին 6000–7000 հրեաների, ինչպես նաև տեղացիների և փախստականների, որոնք բերվել էին այլ վայրերից։ Յուդենրատի անդամները սպանվել են քաղաքում՝ տեղահանությունից առաջ։ Համազգեստի գործարանում մնացին մոտ 500 աշխատող, որոնց արտաքսումը հետաձգվեց, քանի որ նրանք համարվում էին հիմնական աշխատողներ, և 1943 թվականի հոկտեմբերի 18-ին նրանք արտաքսվեցին Օսվենցիմ։
Գերմանական օկուպացիան ավարտվեց 1945 թվականի հունվարին, և քաղաքը վերադարձվեց Լեհաստանին։ Այնուհետև Զավիերսին Կելցեի վոյևոդությունից տեղափոխվեց Կատովիցե վոյեվոդություն։
Տեսարժան վայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Սուրբ Երրորդություն եկեղեցի Զավիերսիե-Սկարժիցեում (16-17-րդ դար),
- Սուրբ Նիկոլայ եկեղեցի Զավիերսիե-Կրոմոլովում (16-րդ դար),
- կալվածք Զավիերսիե-Բզովում (19-րդ դարի սկիզբ)
- Ստանիսլավ Շիմանսկու պալատը (19-րդ դարի վերջ)
- ՏԱԶ բանվորների բնակավայր (19-րդ դարի վերջ)
- Սուրբ Պետրոս և Պողոս եկեղեցի
Քույր քաղաքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 https://bdl.stat.gov.pl/api/v1/data/localities/by-unit/012415016021-0945491?var-id=1639616&format=jsonapi
- ↑ «Zawiercie pronunciation». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 8-ին.
- ↑ Կաղապար:Книга:Географический энциклопедический словарь
- ↑ zaglebiedabrowskie.org.
- ↑ Zawiercie. Zarys rozwoju powiatu i miasta - Wydawnictwo Śląsk, 1969.
- ↑ «NS-Gefängnis Warthenau». Bundesarchiv.de (գերմաներեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 «Rocznica aresztowań członków organizacji "Płomień"». Zawiercie.eu (լեհերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 «Zawiercie pamięta o bohaterach». Silesia24.pl (լեհերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
- ↑ «Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej». Zawiercie.eu (լեհերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław, Warszawa, Kraków, Łódź: Ossolineum, 1987, s. 277. ISBN 83-04-02436-5.
- Praca zbiorowa: Miasta polskie w tysiącleciu, tom I, województwo katowickie, hasło „Zawiercie”. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Ossolineum, 1965, s. 485–486.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Պաշտոնական կայք
- Jewish Community in Zawiercie on Virtual Shtetl
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զավյերչե» հոդվածին։ |
| ||||||||||
