Խերսոնեսի թեմ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Բյուզանդական կայսրության վարչական բաժանումը 11-րդ դարի սկզբին՝ թեմեր

Խերսոնեսի թեմ (հուն․՝ θέμα Χερσῶνος), ի սկզբանե կոչվում էր Կլիմատ (τὰ Κλίματα), բյուզանդական թեմ էր, որը գտնվում էր հարավային Ղրիմում։

Թեմը հիմնվել է 830-ական թվականների սկզբին և եղել է սևծովյան առևտրի կենտրոնը։ Չնայած 989 թվականին Կիևի իշխան Վլադիմիր Սվյատոսլավովիչի կողմից Խերսոնեսի գրավմանը, թեմը շարունակեց գոյություն ունենալ մինչև Կոստանդնուպոլսի գրավումը 1204 թվականին։ Սրանից հետո այն անցել է Տրապիզոնի տիրակալների իշխանության տակ։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնադրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարածաշրջանը երկար ժամանակ գտնվել է հռոմեացիների, իսկ հետո՝ բյուզանդացիների տիրապետության տակ (բացառությամբ 8-րդ դարի սկզբի մի քանի տարվա, երբ ներբյուզանդական հանգամանքների պատճառով այն կարճ ժամանակով պոկվել է կայսրությունից և գրավել են խազարները)։

8-րդ դարում ուժեղացել է կենտրոնական իշխանությունների ազդեցությունը։ Մոտ 795 թվականին այստեղ սկսեց վերականգնվել կայսրության իշխանությունը[1]։ Այս գործընթացի արդյունքը դարձավ թեմի՝ Բյուզանդիայի ռազմավարչական միավորի վերածումը։ Թեմի հիմնադրման ամսաթիվը համարվում է 833/834 թվականը[2][3][4], սակայն վերջին ուսումնասիրությունները համարում են 839 թվականը որպես ավելի հավանական ամսաթիվ։

Խերսոնեսի բազիլիկ տաճարի ավերակներ

Կառավարության թեմատիկ կազմակերպումը նախատեսում էր ռազմական և քաղաքացիական իշխանության կենտրոնացում ստրատեգի ձեռքում։ Մինչև ֆեմմերի կառավարության ստեղծումը, գավառում իշխանությունը պատկանում էր կայսերական պաշտոնյաներին, որոնք հին հունական «արխոնս» տերմինով էին կոչվում։ Բուն Խերսոն քաղաքի կառավարումը նախկինում իրականացնում էին քաղաքապետը (պրոտևոն) և որոշ «քաղաքային հայրեր» (patera polis): Կայսրի լիազոր ներկայացուցիչը և նրա պաշտոնը կոչվում էր «ek prosopou» (հունարեն «ի անունից»)։ Մինչև 10-րդ դարի վերջ - 11-րդ դարի սկիզբ (ավելի ուշ ժամանակաշրջանի մասին տեղեկություններ չկան), ստրատեգի պաշտոնին զուգընթաց պահպանվել է միայն պրոտևոնի՝ Խերսոնեսի քաղաքապետի պաշտոնը[5]։ Այնուհետև բյուզանդացիները կառուցեցին Խազարական խաքանությանի ամրոցը՝ Սարկել քաղաքը (այժմ Ռոստով-Վոլգոգրադ ճանապրհին), և գլխավոր ճարտարապետ Պետրոնիուս Կամատիրը դարձավ թեմայի առաջին ստրատեգը 840/841 թվականներին[6]։ Նոր վարչական միավորն անվանվել է «տարածաշրջան/շրջան»[2][6][7]։

Ստրատեգի նստավայրը, հավանաբար, գտնվել է լեռնային ամրոցներից մեկում, քանի որ հենց այս տարածքն էր պետք նորովի վերակառուցել Խազարների տիրապետությունից հետո։ Սակայն մոտ 10 տարի անց թեմայի մայրաքաղաքը տեղափոխվեց Խերսոնես և, համապատասխանաբար, գավառը վերանվանվեց (վարչական կենտրոնի անունով)։ Այս վերափոխումը հաճախ մեկնաբանվում էր որպես լեռնային բյուզանդացիների կողմից Տավրիկայի կորուստ և վերադարձ խազարների տիրապետությանը, սակայն այդ տեսակետը չհաստատվեց աղբյուրներում։ Կարելի է ենթադրել, որ ստրատեգի տեղափոխումը լեռնային ամրոցից տարածաշրջանի գլխավոր քաղաք նշանակում էր գոթերի և ալանների կողմից բնակեցված տարածքների ինտեգրման ավարտը կայսրության մեջ[8][9][10]։

Թեմի համակարգի կարևոր մասն էր շերտավոր դասի ձևավորումը, այսինքն՝ գյուղացիներին հողատարածքների (շերտերի) հատկացումը՝ նրանց ժառանգական սեփականության իրավունքով, զորակոչվելիս զինվորական ծառայության պայմաններով։ 10-րդ դարի կեսերին Խերսոնեսի թեմում ստրատիոտների առկայությունը հստակ մատնանշում է Կոնստանտին Պորֆիրոգենիտը[11]։

Կայսր Միքայել III-ի բարձրաստիճան ներկայացուցիչ Կոնստանտին Փիլիսոփան 860–861 թվականներին այցելեց Ղրիմ՝ Խազար Խագան Զաքարիա մոտ և հնարավորություն ունեցավ ստուգելու տարածաշրջանի իրավիճակը։ Խազարների ճանապարհին նա վեց ամիս մնաց հենց Խերսոնեսում և քաղաքաբնակների ոգին բարձրացնելու համար կազմակերպեց սուրբ Կղեմես պապի մասունքների պահպանումը, որն այդ ժամանակվանից դարձել է քաղաքի գլխավոր սրբավայրը և խերսոնցիների հովանավորը[12]։

Թեմը կարևոր դեր է խաղացել խազար խագանատի, պեչենեգների և սլավոնների հետ հարաբերություններում։ Խերսոնեսի զինված ուժերը շատ աննշան էին։ Խերսոնյան թեմայի ստրատիոտական ​​բանակը, ըստ երևույթին, չէր գերազանցում երեք հազար հոգին[13]։ Ռուսների հետ կնքված հաշտության պայմանագրերի համաձայն (944 և 971), վերջիններս պարտավորվել են պաշտպանել թեման բուլղարներից[14]։

Հետագա տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին Խերսոնեսի մնացորդներ

Խերսոնեսը մնաց Սև ծովի առևտրային կենտրոնը 9-11-րդ դարերում, չնայած 988/989 թվականներին Վլադիմիր Սվյատոսլավովիչի կողմից քաղաքի գրավմանը և ավերմանը[2][3]։ Թեմի մայրաքաղաքը արագ վերականգնվեց, իսկ 11-րդ դարի սկզբին քաղաքային նավահանգիստը նույնպես անցավ ամրությունների պաշտպանության տակ։

1016 թվականին հռոմեացիների և սլավոնների բանակը ջախջախեց Խերսոնեզի ապստամբ հրամանատար և ստրատեգ Ջորջ Ցուլոյին, և դրանից հետո ամբողջ արևելյան Ղրիմը ընկավ թեմայի տիրապետության տակ, ինչը արտացոլվեց 1059 թվականին «Խերսոնեսի ստրատեգի» հիշատակման մեջ. և Սիդագիոսը»։ Այնուամենայնիվ, դարավերջին շրջանն ընկավ ղփչաղների տիրապետության տակ[15]։ 12-րդ դարում Խերսոնեսի ճակատագրի մասին խոսք չկա, և դա վկայում է քաղաքի պատմության խաղաղ շրջանի մասին։

Երբ խաչակրաց չորրորդ արշավանքի մասնակիցները մեկամյա պաշարումից հետո գրավեցին Կոստանդնուպոլիսը, Բյուզանդիան բաժանվեց մի շարք նահանգների, և թեմը ճանաչվեց Տրապիզոնի կայսրության գերիշխանությունը[3][15]։

Վարչական բաժանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խերսոնեսի թեմն ուներ նույն պաշտոնական անվանումները, ինչ մյուս սուբյեկտները. այն ուներ թուրմախներ և հարկային պաշտոնյաներ[16]։ Քաղաքներն ունեին զգալի իրավական ինքնավարություն, օրինակ՝ Խերսոնեսը կառավարվում էր տեղական արքոնների կողմից[2][3][6], ինչպես նաև հատում էր իր սեփական մետաղադրամները։ Այս ավանդույթը շարունակվեց կայսր Միքայել III-ի օրոք (842-867), և երկար տարիներ տեղի դրամահատարանը Կոստանդնուպոլսի միակ մրցակիցն էր[2][16]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Юрий Могаричёв, Византийский Крым (Крым в VI–XII вв.). – Симферополь: НАТА, 2008. – С. 32
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Nesbitt & Oikonomides 1991, էջեր. 182–183.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Kazhdan 1991, էջեր. 418–419.
  4. ↑ Pertusi 1952, էջեր. 182–183.
  5. ↑ Игорь Храпунов, Администрация византийского Херсона. – Л. 79–117, 156.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Papageorgiou 2008, Chapter 1
  7. ↑ Kazhdan 1991, էջ. 1133.
  8. ↑ Александр Айбабин, Этническая история ранневизантийского Крыма. – Симферополь : изд–во «Дар», 1999. – С. 171–222.
  9. ↑ Хапаев В. В. Государственное управление и местное самоуправление в византийском Херсоне во второй половине ix–x веке // Этносоциум и межнациональная культура. Альманах «Крым». – 2015. – № 3. – С. 30.
  10. ↑ Цукерман К. К вопросу о ранней истории фемы Херсона // Бахчисарайский историко-археологический сборник. – Вып. I. – Симферополь : Таврия, 1997. – С. 312–323.
  11. ↑ Константин Багрянородный. Об управлении империей. – С. 255.
  12. ↑ Житие Константина // Лавров И.А. Материалы по истории возникновения древнейшей славянской письменности. – Труды славянской комиссии. – Т. I. – Л., 1930. С. 11–13.
  13. ↑ Банников А. В., Морозов М. А. Византийская армия (IV–XII вв.). – С. 344;
  14. ↑ Papageorgiou 2008, Chapter 3
  15. ↑ 15,0 15,1 Papageorgiou 2008, Chapter 4
  16. ↑ 16,0 16,1 Papageorgiou 2008, Chapter 2

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Kazhdan, Alexander Petrovich The Oxford Dictionary of Byzantium. — New York, New York and Oxford, United Kingdom: Oxford University Press, 1991. — ISBN 978-0-19-504652-6
  • Nesbitt, John W.; Oikonomides, Nicolas (1991), Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Volume 1: Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea, Washington, District of Columbia: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, ISBN 0-88402-194-7
  • Papageorgiou, Angeliki Theme of Cherson (Klimata). — Encyclopaedia of the Hellenic World, Black Sea. — Foundation of the Hellenic World, 2008.
  • Pertusi, A. Constantino Porfirogenito: De Thematibus. — Rome, Italy: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1952.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խերսոնեսի թեմ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Խերսոնեսի_թեմ&oldid=9949374» էջից