Նեապոլ
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Նեապոլ (այլ կիրառումներ)
| Բնակավայր | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Նեապոլ | |||||
| իտալ.՝ Napoli | |||||
| |||||
 | |||||
| Երկիր |  Իտալիա | ||||
| Մակերես | 119,02 կմ² | ||||
| ԲԾՄ | 17 մետր | ||||
| Պաշտոնական լեզու | իտալերեն | ||||
| Բնակչություն | ▼913 462 մարդ (հունվարի 1, 2023)[1] | ||||
| Ժամային գոտի | UTC+1 և UTC+2 | ||||
| Հեռախոսային կոդ | 081 | ||||
| Փոստային դասիչ | 80121, 80122, 80123, 80124, 80125, 80126, 80127, 80128, 80129, 80131, 80132, 80133, 80134, 80135, 80136, 80137, 80138, 80139, 80141, 80142, 80143, 80144, 80145, 80146 և 80147 | ||||
| Ավտոմոբիլային կոդ | NA | ||||
| Պաշտոնական կայք | comune.napoli.it | ||||
| |||||
.svg)
Նեապոլ (հին հունարեն՝ Νεάπολις, հին հունարեն՝ νέα πόλις, բառացի՝ նոր քաղաք, լատին․՝ Neapolis, իտալ.՝ Napoli, նեապ.՝ Napule), քաղաք Իտալիայում, Կամպանիայի շրջանի և Նեապոլ պրովինցիայի վարչական կենտրոնը։ Տեղակայված է Նեապոլիտանյան ծովածոցի ափին։
Նեապոլն Իտալիայի՝ մեծությամբ երրորդ քաղաքն է (Հռոմից ու Միլանից հետո) և Հարավային Իտալիայի ամենամեծ քաղաքը՝ շուրջ մեկ միլիոն բնակչությամբ (արվարձանների հետ՝ շուրջ երեք միլիոն)։ Տրանսպորտային խոշոր հանգույց է (միջազգային օդանավակայան, նավահանգիստ)։ Պաշտոնական լեզուն իտալերենն է, որից բացի գործածալան են նաև նեապոլիտաներենը։ Քաղաքի հովանավորն է Սուրբ Յանուարին, որի հիշատակի օրը՝ սեպտեմբերի 19-ը, նշվում է քաղաքի տոնը։
Քաղաքը տեղակայված է սեյսմավտանգ գոտում (քաղաքի պատմական հատվածը տեղակայված է Վեզուվի արևմտյան լանջին)։ Վեզուվի վերջին ժայթքումը տեղի է ունեցել 1944 թվականին։ Իսկ վերջին աղետալի երկրաշարժը Նեապոլում տեղի է ունեցել 1980 թվականին։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքը գտնվում է երկրաշարժի գոտում (պատմական մասը գտնվում է Վեզուվի արևմտյան լանջին)։ Վեզուվիուսի վերջին ժայթքումը տեղի է ունեցել 1944 թվականին։ Վերջին աղետալի երկրաշարժը տեղի ունեցավ Նեապոլում 1980 թ.։
Նեապոլից արևելք գտնվում են Պոմպեյը և Հերկուլանումը՝ Նեապոլի ծոցի ափին գտնվող հին քաղաքներ, որոնք ավերվել են 79-ին Վեզուվի ժայթքումից։ Մոխիրը թաղեց այս քաղաքները և պահպանեց դրանք մինչ օրս անփոփոխ։ Ամեն տարի այս տարածքում պեղումներ են անցկացվում, որոնք հնագետներին նոր հայտնագործություններ են բերում։ Նոյեմբերի սկզբին պեղումների վայրերը հասանելի են բոլորին։ Հայտնաբերված բոլոր իրերը խնամքով վերականգնվում և ցուցադրվում են Նեապոլի ազգային հնագիտական թանգարանում։
Նեապոլից 40 կմ հյուսիս գտնվում է Թագավորական պալատը Կազերտայում, որը ամենամեծերից մեկն է Եվրոպայում։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նեապոլը հիմնել են հույն վերաբնակիչները մ.թ.ա. 8-րդ դարում։ Նեապոլը կոչվում է Պարթենոպա (անունն առասպելական ազդանշանի սարենից) IV դարում։ Մ.թ.ա. Նեապոլի Պարտենոպան ավերվել է իտալացիների կողմից, բայց շուտով նրա կողքին առաջացել է նոր քաղաք, որը ստացել է հունական Նեապոլիս անվանումը [3]: Դրանից հետո այն մտավ Հռոմեական հանրապետություն, իսկ հետո ՝ Հռոմեական կայսրություն։
476 թվականին Կաստել դել Օվո ամրոցում իր տապալումից հետո բանտարկվեց Արևմտյան Հռոմեական կայսրության վերջին կայսր Ռոմուլուս Ավգուստուլոսը։
6-րդ դարում Նեապոլը գրավվեց բյուզանդացիների կողմից Հուստինիանոս I կայսեր Հռոմեական կայսրությունը վերստեղծելու փորձի ժամանակ։
638-1137 թվականներին այն իրականում անկախ Նեապոլի դքսության մայրաքաղաքն էր, մինչև գրավվեց նորմանացիների կողմից։ 1139 թվականին Ռոջեր II թագավորը միացավ Սիցիլիայի թագավորությանը [4]:
Նեապոլի համալսարանը հիմնադրվել է 1224 թվականին։
1266-ին քաղաքը Սիցիլիայի ամբողջ թագավորության հետ միասին տեղափոխվեց Անջուի Հռոմի Պապ Կառլոս I- ը, որը մայրաքաղաքը տեղափոխեց Պալերմոյից Նեապոլ։
1284 թ.-ին թագավորությունը բաժանվեց երկու մասի, որոնցից յուրաքանչյուրը պահանջներ ներկայացրեց «Սիցիլիայի թագավորություն» կոչվելու իրավունքի համար։
17-րդ դարում Նեապոլն ուներ 300 հազար բնակիչ և Փարիզից հետո Եվրոպայի երկրորդ քաղաքն էր։ Այն հայտնի էր Սան Կառլոյի թատրոնով - այն ժամանակ աշխարհում ամենամեծը։
1504-ից քաղաքը պատկանում էր Իսպանիային և հանդիսանում էր Հաբսբուրգների հիմնական ռազմական հենակետը Վալուիսի դեմ պայքարում։
1647 թվականին քաղաքում տեղի ունեցավ ժողովրդական խոշոր ապստամբություն՝ Մազանիելոյի ղեկավարությամբ։
Իսպանական իրավահաջորդության պատերազմի ժամանակ այն անցավ Ավստրիայի տիրապետության տակ։ 1734-ին գրավվեց Բուրբոնների կողմից, իսկ 1799-ի հունվարին՝ Նապոլեոնի կողմից, որից հետո քաղաքում հռչակվեց Պարթենոպայի հանրապետությունը, որն իր հերթին ընկավ նույն տարվա հունիս-հուլիս ամիսներին ։
1805 թվականին Վեզուվի ժայթքման պատճառով ավերվեց քաղաքի զգալի մասը, զոհվեց շուրջ 26 հազար մարդ։
1806-1815 թվականներին Նեապոլը Ֆրանսիայից կախված Նեապոլի թագավորության մայրաքաղաքն էր, իսկ 1815 թվականից՝ երկու Սիցիլիայի թագավորությունը։ 1860 թվականի սեպտեմբերին Գ. Գարիբալդիի [6] հեղափոխական բանակը մտավ քաղաք, որից հետո հանրաքվեի արդյունքում հայտարարվեց թագավորության ավարտը և Իտալիայի պետության հիմնադրումը։
1942-1943 թվականներին քաղաքը ենթարկվեց ամերիկյան ինտենսիվ ռմբակոծությունների։ Արշավանքների ընթացքում սպանվեց շուրջ 1900 մարդ։ Արդյունաբերական օբյեկտներից բացի ոչնչացվել են կայարանը, նավահանգիստը, օպերային թատրոնը, եկեղեցիները և բազմաթիվ բնակելի շենքեր։ 1943-ի սեպտեմբերին գերմանական զորքերի կողմից գրավված քաղաքում ապստամբություն սկսվեց, որի արդյունքում 1943-ի հոկտեմբերի սկզբին Նեապոլն անցավ դաշնակիցների վերահսկողության տակ։
Ժամանակակից Նեապոլը կապված է նաև Կամորայի և կոռուպցիայի հետ։ 2007-2008 թվականներին քաղաքը դժվարություններ ունեցավ աղբահանության և թափոնների վերամշակման հետ կապված, այդ իսկ պատճառով այսպես կոչված «Աղբի ճգնաժամ»։
Տրանսպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակակից Նեապոլը խիտ բնակեցված քաղաք է՝ միջազգային օդանավակայան, ծովային նավահանգիստ և մետրո։ Նեապոլիտանական մետրոյի թիվ 1 կենտրոնական գիծը ժամանակակից արվեստի հանրային ստորգետնյա թանգարանի նմուշն է։ Մետրոյի 25 կայարանների զարդարանքն ավարտվել է 2005 թվականին։
Եվրոպայում մետրոյի ամենագեղեցիկ կայարանը գտնվում է Նեապոլում և նախագծվել է ճարտարապետներ Մասիմիլիանո Ֆուկասասի և Դորիան Մադրելիի կողմից։ Կայանը հագեցած է Մամ նախագծի շրջանակներում (Մետրո թանգարան) և հիշեցնում է «զբոսանք տարածության մեջ»։
Սպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքում է գտնվում «Նապոլի» ֆուտբոլային ակումբը, Ա Սերիայի կրկնակի դափնեկիր, Իտալիայի գավաթի վեցակի դափնեկիր ու 1988-1989 թվականների ՈՒԵՖԱ-ի գավաթակիր։
Չհաջողված ուղենիշ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1880 թվականին հանդիսավորությամբ բացվեց ճոպանուղին դեպի Վեզուվի խառնարան։ Այդ առիթով կոմպոզիտոր Լուիջի Դենզան գրել է հայտնի նեապոլիտանական Funiculì, Funiculà երգը։ Երգը շատ արագ համբավ ձեռք բերեց, այս օրերին մնում է հանրաճանաչ և մնալու է հանրաճանաչ, ինչը չի կարելի ասել ճոպանուղու մասին։ 1906, 1911, 1929 և վերջապես 1944թ. մարտին Վեզուվի ժայթքումները վերջ տվեցին դրա գործունեությանը։
Հետաքրքիր փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Նեապոլը համարվում է պիցցայի, ավելի ճիշտ՝ նրա մի տեսակի (տեղական անվանումը՝ իտալ.՝ pizza napoletana) հայրենիքը, որ հայտնի է 19-րդ դարի 80-ական թվականներից և պատրաստվում է մինչ այժմ։ Դասական են համարվում նեապոլիտանական պիցցայի երկու տարբերակներ (իտալ.՝ verace pizza napoletana artigianale)՝ «Մարինարա» (իտալ.՝ Marinara, սխտորով, առանց պանրի) և «Մարգերիտա» (իտալ.՝ Margherita, պանրով ու ռեհանով, առանց սխտորի)։
- Նեապոլի հին անվամբ կոչվել է (11) Պաթենոպե աստերոիդը, որ հայտնաբերվել է Նեապոլում 1850 թվականի մայիսի 11-ին իտալացի աստղագետ Անիբալե դե Գասպարիսի կողմից։
Քույր քաղաքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Gafsa?, Թունիս
Mysłowice?, Լեհաստան
Nosy Be?, Մադագասկար
Աթենք, Հունաստան
Բաքու, Ադրբեջան[2][3]
Բենևենտո, Իտալիա
Բուդապեշտ, Հունգարիա
Բուենոս Այրես, Արգենտինա- Գրոտամարե, Իտալիա
Կարգուևաց, Սերբիա
Կելերաշի, Ռումինիա
Կոգոշիմա (քաղաք), Ճապոնիա (մայիսի 3, 1960)- Կորդովա, Արգենտինա
Հոնոլուլու շրջան, ԱՄՆ
Մարսել, Ֆրանսիա- Միլան, Իտալիա
Նաբլուս, Պաղեստին- Նեյփլս, ԱՄՆ
Չժենչժոու, Չինաստան
Պալմա դե Մալյորկա, Իսպանիա
Պրահա, Չեխիա
Ջիդդա, Սաուդյան Արաբիա- Ռամալա, Պաղեստին
Ռիո դե Ժանեյրո, Բրազիլիա (սեպտեմբերի 29, 2022)[4]- Սան Ֆրանցիսկո, ԱՄՆ
Սանտյագո դե Կուբա, Կուբա
Սարաևո, Բոսնիա և Հերցեգովինա- Սիգետու Մարմացիեյ, Ռումինիա
Վալենսիա, Վենեսուելա- Վենչժոու, Չինաստան (ապրիլ 2009)[5][6]
Տորոնտո, Կանադա- Ֆորմիա, Իտալիա
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ https://demo.istat.it/?l=it
- ↑ http://baku-ih.gov.az/page/26.html
- ↑ http://azerbaijans.com/content_1719_az.html
- ↑ http://mail.camara.rj.gov.br/APL/Legislativos/scpro2124.nsf/a6cd246684502db90325863200569384/0325864700576d2683257ea0006664c3?OpenDocument
- ↑ http://www.ezhejiang.gov.cn/wenzhou/2021-08/25/c_655449.htm
- ↑ http://www.ezhejiang.gov.cn/wenzhou/sistercities_2.html
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նեապոլ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նեապոլ» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 211)։ 
|