Վիքիպեդիա:Արևելահայերենի և արևմտահայերենի տարբերությունների ձեռնարկ
Գոյական անուն[խմբագրել կոդը]
Արևելահայերենում ուղիղ խնդիր կատարող անձ գոյականները սովորաբար դրվում են սեռական-տրականով, իսկ ոչ անձ ցույց տվողները՝ ուղղական-հայցական հոլովներով։
Արևմտահայերենում այդ տարբերությունը բացակայում է, անձ և ոչ անձ ցույց տվող գոյականները ուղիղ խնդիր-հայցականում նման են ուղղական ձևին։
Օրինակ՝ Դավիթը սիրում է ծնողներին/հայրենիքը։ | Դաւիթը կը սիրէ ծնողքը/հայրենիքը։
Արևելահայերենում անձ ցույց տվող գոյականները և ոչ անձ ցույց տվողների մի մասը չունեն ներգոյական հոլով, արևմտահայերենում ներգոյական հոլով չկա։
Հատուկ և հասարակ գոյականներ[խմբագրել կոդը]
Արևելահայերենում ենթակայի պաշտոնում հատուկ գոյականները սովորաբար գործածվում են որոշյալ առումով, արևմտահայերենում կարող են գործածվել և' որոշյալ, և՛ անորոշ առումներով, հատուկ անունը, եթե պատմական անուն է կամ անձնանուն, հոդ չի ստանում։
Օրինակ՝ Մեսրոպ Մաշտոցը տեսավ Սահակ Պարթևին։ | Մեսրոպ Մաշտոց տեսաւ Սահակ Պարթեւը։
Հատուկ անունների ուղղագրություն[խմբագրել կոդը]
Հարադրավոր հատուկ անունների գրությունը տարբերվում է։ Արևմտահայերենում սովորաբար հարադրավոր բառերի բոլոր բաղադրիչները մեծատառ են, այդ թվում՝
- Բարեգործական, կրոնական և այլ կենտրոնների անունները։ Օրինակ՝ Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնադրամ, Բերիոյ Թեմի Առաջնորդարան
- Կազմակերպությունների, կուսակցությունների, պաշտոնական մարմինների, խորհուրդների անունները։ Օրինակ՝ Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւն
- Անձերի տիտղոսներ։ Օրինակ՝ Նորայր Վրդ․ Նահապետեան
Եթե երկրորդ բաղադրիչը հասարակ անուն է՝ գրվում է փոքրատառով։ Օրինակ՝ Արարատեան դաշտ
Մեծատառերով են գրվում ազգերի, շաբաթվա օրերի, ամսանունների։ Արևմտահայերենում մեծատառերի գործածության ավելի մեծ ազատություն է տրված։ Մեծատառների գործածությունը արևմտահայերենում կանոնակարգված չէ։
Թիվ[խմբագրել կոդը]
Գործում է նույն սկզբունքը, միավանկ գոյականները ստանում են՝ -եր, բազմավանկերը՝ -ներ վերջավորությունը։ Կան, սակայն, որոշ տարբերություններ՝
- Մարդ - մարդիկ|մարդեր (հազվադեպ` մարդիկներ(ը)), կին - կանայք|կիներ
- Արևելահայերենում մի շարք բառերի հոգնակին կազմվում է գրաբարյան ն հնչյունի վերականգնումով, արևմտահայերենում այդ բառերի հոգնակիի կազմության մեջ տարբերություններ կան։ Փակ վանկում ու ունեցող և ն-ով կազմվող բառերի հոգնակին կազմվում է առանց ն-ի։ Օրինակ՝ մուկ-մկներ|մուկ-մուկեր, ծունկ-ծնկներ|ծունկ-ծունկեր։ Արևմտահայերենում փակ ձայնով, թույլ ձայնավորով միավանկ գոյականների հոգնակին կազմվում է անհնչյունափոխ կերպով՝ գիրք-գիրքեր, խումբ-խումբեր։
- Արևելահայերենում -ցի, -ացի վերջավորությունների հոգնակին կազմվում է -ք մասնիկով (վանաձորցիք, երևանցիք և այլն): Արևմտահայերենում այս ձևը քիչ է կիրառվում։ Տղայ բառի հոգնակին արևմտահայերենում տղաք-ն է, -ք հոգնակերտ մասնիկը պահպանվել է նաև ծնող և որդի բառերի հոգնակին կազմելիս (ծնող-ծնողք, որդի-որդիք):
- Արևմտահայերենում կանոնակարգված չէ միավանկ վերնաբաղադրիչով բազմավանկ բառերի հոգնակիի կազմությունը։ Արևմտահայերենում հաճախ են հանդիպում նույն կազմությամբ գոյականների հոգնակիի տարբեր ձևեր։
Առկայացում[խմբագրել կոդը]
Ստացական հոդեր[խմբագրել կոդը]
Եթե արևելահայերենում կրկնակի ստացականը գրականում չի օգտագործվում, արևմտահայերենում ընդունված է կրկնակի ստացականի օգտագործումը (իմ գիրքս, քո տետրդ)։ Կանոնական է համարվում նաև ստացական դերանվան հետ՝ կապի հոդով գործածությունը՝ քո մասիդ, իմ մասիս։
Արևմտահայերենում հոգնակի ստացականը կազմվում է նի մասնիկով և համապատասխան հոդով՝ -ս կամ -դ։ Հոգնակի ստացականի կազմության մեջ որևէ սահմանափակում չկա։ Օրինակ՝ ժամեր-նի-ս, ժամեր-նի-դ, ժամեր-նի-ն։ Մեր գրիչը՝ գրիչնիս, մեր գրիչները՝ գրիչներնիս և այլն։
Որոշիչ հոդեր, մի անորոշ հոդը[խմբագրել կոդը]
Անորոշ առումը երկու գրական հայերեններում էլ չունի քերականական մասնիկ, բացասական կամ զրո ձևը հենց հակադրվում է որոշյալ առմանը։ մարդ-մարդը
Մի-ն արևմտահայերենում հոդ է և օգտագործվում է հնչյունափոխված ձևով մի>մը։ Եմ օժանդակ բայից և ալ-ից առաջ կարող է գործածվել նաև մըն։ Ձայնավորից առաջ ը-ն սղվում է, և դրվում է ապաթարց մ': Մը-ն ունի դիրքային տարբերություն, դրվում է լրացյալից հետո (մարդ մը, գիրք մը):
Մը-ն արևմտահայերենում ունի ավելի լայն կիրառություն։
- Կարող է գործածվել գոյականի հոգնակի թվի հետ՝ մարդեր մը, գրքեր մը։
- Դրվում է ինչպես գոյականների, այնպես էլ այլ խոսքի մասերի հետ՝ գեղեցիկ մը, կամաց մը։
- Կարող է հանդես գալ որպես երանգավորիչ։
- Կարող է ունենալ որոշչային կիրառություն՝ ինչ-որ դերանվան նշանակությամբ։
Ցուցական և դիմորոշ հոդեր[խմբագրել կոդը]
Երկու լեզուներում էլ -ս հոդը շատ սահմանափակ գործածություն ունի։ -ս-ն արտահայտում է շատ թույլ ցուցականություն։
Ցուցական և դիմորոշ հոդերի կիրառության մեջ արևելահայերենը և արևմտահայերենը որևէ տարբերություն չունեն։
Հոլով[խմբագրել կոդը]
Հոլովների կազմության ընդհանուր պատկերը հետևյալն է՝
| Արևելահայերեն | Արևմտահայերեն |
|---|---|
|
|
Ուղղական հոլով[խմբագրել կոդը]
Ձևային առումով երկու լեզուներում էլ նույնն են։
- Եթե արևելահայերենում ուղղական հոլովով է արտահայտվում միայն իրի կամ իրի առում ունեցող գոյականների ուղիղ խնդիրը, ապա արևմտահայերենում և անձի, և իրի գոյականների ուղիղ խնդիրն էլ արտահայտվում է։
- Արևմտահայերոնում ուղղականով է արտահայտվում ոչ միայն տեղը դեպի ուր որ շարժվում է, այլ տեղի ներսը։ (Երեւան կը գնամ, Երեւան եմ)
Սեռական-տրական հոլով[խմբագրել կոդը]
Սեռական-տրականի կազմության մասնիկային ձևերը տարբեր են, արևելահայերեն՝ ի, ու, ան, ոջ, վա, ց, ա, ո, արևմտահայերեն՝ ի, ու, ան, ոջ, ուայ (վա), ոյ, ց և ա, օ։
| Արևելահայերեն | Արևմտահայերեն |
|---|---|
|
|
Արևելահայերենի համակարգային հոլովակազմության մեջհոգնակի թվի սեռական-տրականը կազմվում է ուղղական+ի ձևով, արևմտահայերենում կազմվում է ուղղական+ու ձևով։ Օրինակ՝ քաղաքներ-քաղաքների, քաղաքներ-քաղաքներու
Ներգոյական հոլով[խմբագրել կոդը]
Արևմտահայերենում ներգոյական հոլովը բացակայում է։ Այստեղ այն արտահայտվում է երեք ձևով՝
- Սեռական-տրական ձևով և մեջ կապով, օրինակ՝ գրքի մէջ-գրքին մէջը։
- Ուղղական-հայցական ձևով, օրինակ՝ Վրաստան հանդիպեցինք։
- Առանձին ժամանակ ցույց տվող կառույցներում ուղղականի սեռականի-տրականի ձևով։ Օրինակ՝ ընթացքին, յառաջիկային, անցեալին և այլն։