Սուն դինաստիայի տնտեսություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սուն դինաստիայի տնտեսություն
տարածաշրջանի տնտեսություն Խմբագրել Wikidata
ԵրկիրՉինաստան Խմբագրել Wikidata
Սկսած960 Խմբագրել Wikidata
Ավարտված1279 Խմբագրել Wikidata

Սուն դինաստիայի (960–1279 թթ.) տնտեսությունը բնութագրվել է որպես այն ժամանակվա ամենաբարգավաճն աշխարհում[1]։ Դինաստիան հեռացել է Թան դինաստիայի (618–907 թթ.) վերևից ներքև հրամանատարական տնտեսությունից և լայնորեն օգտագործել շուկայական մեխանիզմները, քանի որ ազգային եկամուտը երեք անգամ գերազանցել է 12-րդ դարի Եվրոպային[2]: Դինաստիան շրջապատված էր արշավանքներով և սահմանային ճնշումներով, կորցրել է վերահսկողությունը Հյուսիսային Չինաստանի նկատմամբ 1127 թվականին և ընկել 1279 թվականին։ Այդուհանդերձ, այդ ժամանակաշրջանը տեսել է քաղաքների, տարածաշրջանային մասնագիտացման և ազգային շուկայի աճ։ Բնակչության և մեկ շնչին ընկնող եկամուտների կայուն աճ է գրանցվել, տնտեսության կառուցվածքային փոփոխություններ և տեխնոլոգիական նորարարությունների աճ, ինչպիսիք են շարժական տպագրությունը, բրնձի և այլ առևտրային մշակաբույսերի բարելավված սերմերը, վառոդը, ջրով աշխատող մեխանիկական ժամացույցները, ածուխի օգտագործումը որպես արդյունաբերական վառելիք, բարելավված երկաթի և պողպատի արտադրություն և ավելի արդյունավետ ջրանցքների կողպեքներ։ Այդ ժամանակ Չինաստանում պողպատի արտադրության ծավալը կազմում էր մոտ 100,000 տոննա, որին զուգահեռ նա ունեցել է նաև միլիոնավոր բնակչություն ունեցող խոշոր քաղաքներ[3]։

A circular golden coin with a square hole in the center and four Chinese characters, one to each side of the hole, embossed into the body of the coin.
Հյուսիսային Սունի մետաղադրամ (聖宋元寶)

Համաշխարհային շուկաներում առևտուրը զգալիորեն աճել է։ Առևտրականները ներդրումներ էին կատարում առևտրային նավերի և առևտրի մեջ, որոնք հասնում էին մինչև Արևելյան Աֆրիկայի նավահանգիստներ։ Այս ժամանակաշրջանում ի հայտ են եկել նաև աշխարհի առաջին թղթադրամները կամ տպագիր թղթային փողերը (Ջիաոզի, Գուանցի, Հույզի), որորնք շրջանառվում էր զանգվածային մասշտաբով։ Միասնական հարկային համակարգը և արդյունավետ առևտրային ուղիները ճանապարհներով և ջրանցքներով նշանակում էին համազգային շուկայի զարգացում։ Տարածաշրջանային մասնագիտացումը նպաստել է տնտեսական արդյունավետության բարձրացմանը և արտադրողականության բարձրացմանը։ Թեև կենտրոնական կառավարության գանձարանի զգալի մասը գնում էր զինվորականներին, աճող առևտրային բազայի վրա դրված հարկերը լիացրել են գանձարանը և ավելի են խրախուսել դրամավարկային տնտեսությունը[4]։ Բարեփոխիչներն ու պահպանողականները քննարկում էին տնտեսության մեջ կառավարության դերը։ Կայսրը և նրա կառավարությունը դեռևս պատասխանատվություն էին կրում տնտեսության համար, բայց ընդհանուր առմամբ ավելի քիչ պահանջներ էին ներկայացնում, քան նախկին դինաստիաներում։ Այնուամենայնիվ, կառավարությունը շարունակել է մենաշնորհներ կիրառել որոշ արտադրված ապրանքների և շուկայական ապրանքների վրա՝ ավելացնելու եկամուտները և ապահովելու ռեսուրսները, որոնք կենսական նշանակություն են ունեցել կայսրության անվտանգության համար, ինչպիսիք են թեյը, աղը և վառոդի քիմիական բաղադրիչները։

Այս փոփոխությունները ստիպել են որոշ պատմաբանների Սուն Չինաստանը անվանել «վաղ ժամանակակից» տնտեսություն Արևմտյան Եվրոպայի առաջընթաց կատարելուց դարեր առաջ։ Այնուամենայնիվ, այս ձեռքբերումներից շատերը կորցրել են Յուան և Մին հաջորդ դինաստիաներում, որոնք փոխարինել են Սունի շուկայական մեխանիզմների օգտագործումը վերևից վար հրամանատարական ռազմավարություններով։

Գյուղատնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոնգ Շուի հացահատիկի ջրաղաց Վան Չժենի կողմից, Յուան դինաստիա
A diagram of an elaborate building situated on a stream or river. It appears that people are bringing buckets of water from the river up a pair of ramps and pouring it into a turbine in order to make the turbine move, as opposed to the flow of the river moving the turbine.
Հյուսիսային Սունի դարաշրջանի նկարը (960-1127), որը պատկերում է հացահատիկի ջրաղացը, ինչպես նաև գետի տրանսպորտը:
«Սածիլ ձի», որը հորինվել է Սուն դինաստիայի ժամանակ՝ սածիլներ հանելու համար, 18-րդ դ. նկարչություն

Սուն դինաստիայի օրոք տեղի է ունեցել հերկահողերի զանգվածային ընդլայնում։ Կառավարությունը խրախուսել է մարդկանց վերադարձնել անպտուղ հողերը և դրանք մշակել։ Յուրաքանչյուր ոք, ով նոր հողեր էր բացում և հարկեր վճարում, ստանում էր նոր հողի մշտական տիրապետություն։ Ըստ այդ քաղաքականության, Սուն դինաստիայի ընթացքում մշակվող հողերի տարածքը գնահատվում է, որ հասել է 720 միլիոն մյուի (48 միլիոն հա), գագաթնակետ, որը չի գերազանցվել ավելի ուշ տիրապետող Մին և Ցին դինաստիաները[5]։

Այս ընթացքում մեծապես նպաստվել է նաև վարելահողերի ոռոգմանը։ Նշանավոր պետական գործիչ և տնտեսագետ Վան Անշին 1069 թվականին հրապարակել է Ոռոգման մասին օրենքը և հրամանագիրը, որը խրախուսել է Չինաստանում ոռոգման համակարգի ընդլայնումը։ 1076 թվականին ավարտվել է շուրջ 10800 ոռոգման ծրագիր, որոնցով ոռոգվել է ավելի քան 36 միլիոն մյու հանրային և մասնավոր հողատարածք[6]։ Ոռոգման հիմնական ծրագրերը ներառել են Դեղին գետի հողահանումը հյուսիսային Չինաստանում և արհեստական տիղմը Տայհու լճի հովտում։ Այս քաղաքականության արդյունքում Չինաստանում բուսաբուծությունը եռապատկվել է[7]։ Սուն դինաստիայի ժամանակ գյուղատնտեսության մեջ բերքատվությունը մյուի հետ կազմում էր մոտ 2 տան (չափման միավոր ՝ մոտ 110 ֆունտ կամ 50 կիլոգրամ) հացահատիկ, համեմատած վաղ Հանի ժամանակ 1 տանի և ուշ Թանի ժամանակ 1,5 տանի հետ[8]։

Սուն դինաստիայի օրոք Չինաստանի տնտեսական զարգացումը նշանավորվել է գյուղատնտեսական գործիքների, սերմերի և պարարտանյութերի բարելավմամբ։ Սունը ժառանգել է գութանների նորարարությունները, որոնք նկարագրված են Թան դինաստիայի «Գութանի դասականը» տեքստում, որը փաստում է դրանց օգտագործումը Ցզյանգանում[9]։ Սուն դինաստիան կատարելագործել է Թանի ժամանակաշրջանի կոր երկաթե գութանը և հորինել է պողպատե գութանի հատուկ դիզայն՝ անմխիթար հողերի վերականգնման համար։ Վայրի գութանը երկաթից չէր, այլ ավելի ամուր պողպատից, սայրն ավելի կարճ էր, բայց ավելի հաստ, և հատկապես արդյունավետ էր Հուայհե գետի հովտում գտնվող խոնավ տարածքներում եղեգն ու արմատը կտրելու համար։ Սուն դինաստիայի ժամանակ հորինվել է «սածիլ ձի» կոչվող՝ սածիլը հեշտացնելու համար նախատեսված գործիքը, որը պատրաստված էր ջինջի փայտից և պաուլոնիայի փայտից։ Սունի ֆերմաները օգտագործում էին բամբուկե ջրի անիվներ՝ գետերի հոսքի էներգիան օգտագործելու համար՝ գյուղատնտեսական հողերի ոռոգման համար ջուր բարձրացնելու միջոցով:

Այդ ժամանակ արդեն գոյություն ուներ գյուղատնտեսական գործիքների մեծ բազմազանություն ՝ թրթուրավոր գութանը (踏犁)) եզների բացակայության պատճառով, լծակ դանակը (鍘刀) և հյուսիսարևելյան տիպի գութանը (耥), ջրի էներգիայի օգտագործումը` ջրաղացներ, աղացող քարեր և այլ հարմարանքներ տեղափոխելու համար , մուրճերը` և ջրանցքներից և գետերից ջրի ոռոգման համակարգել ստեղծելու համար, օգտագործելով շղթայական դույլերի մեխանիզմը (翻車), ավելի ու ավելի տարածված էին դառնում, հատկապես խոշոր հողատերերի մոտ։ Մինչ այդ ջուրը բարձրանում էր մեխանիզմի օգնությամբ, որի օգնությամբ մեծ աստիճանավոր անիվները (踏車) շղթայված ջրի դույլերը գետից տեղափոխում էին վերև։ Որպես հավելում բրնձի սածիլները հանելու համար, գյուղացիներն օգտագործում էին «սածիլ ձին» ( 秧馬), տնկելը և պարարտացնելը «գոմաղբ» կոչվող մեքենայի խնդիրն էր ( 糞耬): Չինաստանի հյուսիսում օգտագործվում էր «գութանագործ» (耬耡), մինչդեռ ստորին Յանցզի շրջանում «հողագործը» (耥耘) վերջում միայն լայն տարածում գտավ։ Բերքահավաքի համար հայտնագործվել է երկու անիվներով հրող հյուս ( 推鐮)[10]։
- Ուլրիխ Թեոբալդ

Ջրային անիվը մոտ 30 չի տրամագծով էր, որի պարագծում ամրացված էին տասը բամբուկե ջրատար խողովակներ։ Որոշ ֆերմերներ նույնիսկ օգտագործում էին եռաստիճան ջրող անիվներ, որպեսզի ջուրը բարձրացնեն ավելի քան 30 չի բարձրության վրա։

Այս ժամանակահատվածում Չինաստան են ներմուծվել Չամպա բրնձի բարձր բերքատվության սերմերը, կորեական դեղին բրինձը, հնդկական կանաչ ոլոռը և մերձավորարևելյան ձմերուկը, ինչը մեծապես մեծացրել է գյուղատնտեսական արտադրանքի բազմազանությունը։ Սունի ֆերմերներն ընդգծել են գիշերային հողի կարևորությունը որպես պարարտանյութ։ Նրանք հասկանում էին, որ գիշերային հողի օգտագործումը կարող է ամուլ ամայի տարածքը վերածել բերրի գյուղատնտեսական հողերի։ Չեն Պուն իր 1149 թվականի Գյուղատնտեսության գրքում գրել է. «Ընդհանուր խոսքն այն մասին, որ գյուղատնտեսական հողերը սպառվում են երեքից հինգ տարի ցանելուց հետո, ճիշտ չէ, եթե հաճախ լցնում են նոր հողով և բուժվում գիշերային հողով, ապա հողը դառնում է ավելի բերրի»[11]։

Բերք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հորատագործ (louchu) Յուան դինաստիայի Նոնգ շուից

Սունի ժամանակաշրջանը ականատես է եղել առևտրային մշակաբույսերի արագ ընդլայնմանը, ինչպիսիք են թեյը, շաքարավազը, թութը և ինդիգոն[12]:

Սուն դինաստիայի օրոք թեյը դարձել է կենցաղային յոթ սովորական ապրանքներից մեկը, մյուսներն են՝ բրինձը, աղը, սոյայի սոուսը, կերակրի յուղը, քացախը և ածուխը։ Թեյարանները դարձել են քաղաքային կյանքի կցորդը։ Թեյ խմելու հանրաճանաչության արդյունքում Սունի ժամանակաշրջանում թեյի պլանտացիան եռապատկվել ՝ համեմատած Թանի ժամանակաշրջանի հետ։ Կենտրոնական Ասիայի բնակիչների կողմից արտասահմանյան սպառումը նույնպես խթանել է թեյի պլանտացիայի առևտրայնացումը, մասնավորապես Սիչուանում։ Սահմանային առևտուրը կազմում էր Սիչուանի թեյի առևտրի մեկ երրորդը մինչև 1104 թվականը[13]։ 1162 թվականին անցկացված հետազոտության համաձայն՝ թեյի պլանտացիաները տարածվել են 244 շրջանների 66 պրեֆեկտուրաներում[14]։ Մի շարք թեյի ապրանքներ արտադրվել են ամենաթանկարժեք տեսականիով Ռաոժոուից Ցզյանսիում, որը վաճառվում էր 500 մետաղադրամով մեկ ջինի համար (0,59 կգ), մինչդեռ ամենաէժան թեյերը վաճառվում էին ընդամենը 37 մետաղադրամով[15]:

Թեյի մշակությունը զարգացման առաջնագծում էր հարավային Չինաստանում, որտեղ ներքին խորդուբորդ բարձրադիր հովիտները պիտանի չէին բրնձի գյուղատնտեսության համար։ Ֆուցյանի նման շրջաններն արտադրել են ընդամենը 230,000 կգ թեյը դինաստիայի սկզբում և 1084 թվականին արտադրությունը հասցվել է 1,9 միլիոն կգ-ի։ Թեյի պլանտացիաների մեծ մասը վարում էին գյուղական տնային տնտեսությունները, սակայն որոշ խոշոր մասնավոր և պետական պլանտացիաներում աշխատում էին մինչև 100 աշխատող։ Ինչպես աղի արդյունաբերությունը, թեյը դարձել է պետական եկամտի զգալի աղբյուր, սակայն թեյի պլանտացիայի վրա մենաշնորհ այդպես էլ չի ձևավորվել։ Չնայած դրան, թեյի արտադրությունը խիստ կենտրոնացված է եղել։ Սիչուանից դուրս ընդամենը հինգ պրեֆեկտուրաներ կազմում էին թեյի ընդհանուր արտադրության 55 տոկոսը 1162 թվականին [15]։ Բեյյուան պլանտացիա (Հյուսիսային պարկի պլանտացիա) կայսերական թեյի պլանտացիա էր Ֆուցյանում։ Այն արտադրում էր ավելի քան քառասուն տեսակի բարձրակարգ թեյ կայսերական արքունիքի համար։ Միայն թեյի նուրբ տերևների ծայրը հավաքվել, մշակվել և սեղմվել է թեյի տորթերի վրա, որոնք դաջված են վիշապի նախշով, որը հայտնի է որպես «վիշապի թեյի տորթեր»[16]։

Բամբակը ներմուծվել է Հայնանից կենտրոնական Չինաստան։ Բամբակե ծաղիկները հավաքում էին, փոսերը հանում, բամբուկե աղեղներով ծեծում, մանվածքների մեջ քաշում և հյուսում «ջիբեյ» կոչվող կտորի մեջ[17]։ Հայնանում արտադրված բամբակյա ջիբեյը առանձնանում է մեծ բազմազանությամբ, գործվածքն ունի մեծ լայնություն, հաճախ ներկված է վառ գույներով, երկու կտորից ստացվում է ծածկոց, չորսից ՝ վարագույր։ Կանեփը նույնպես տարածված է և օգտագործվում է տեքստիլ արդյունաբերության մեջ[18]։ Թթի անկախ ֆերմաները ծաղկում էին Սուչժոու նահանգի Դոնթինգ լեռան շրջանում։ Թթաբույծները չեն վաստակում գյուղատնտեսական հողի վրա, փոխարենը նրանք թթի ծառեր են աճեցնում և մետաքսի որդ բուծում մետաքս հավաքելու համար։

Շաքարեղեգն առաջին անգամ հայտնվել է Չինաստանում պատերազմող պետությունների ժամանակաշրջանում։ Սուն դինաստիայի օրոք Թայ լճի հովիտը հայտնի էր մշակված շաքարեղեգով։ Սունի շրջանի գրող Վան Չժուոն շատ մանրամասն նկարագրել է շաքարեղեգի մշակման մեթոդը և շաքարեղեգից եղեգնաշաքարի ալյուր պատրաստելը 1154 թվականին իր «Շաքարի դասական» մենագրությունում՝ Չինաստանում շաքարի տեխնոլոգիայի մասին առաջին գրքում[19]։

Քաղաքների աճով արվարձաններում առաջացել են բարձրարժեք բանջարեղենի ֆերմաներ։ Չինաստանի հարավում միջին հաշվով մեկ մյու բրինձ ֆերմայում պահվում էր մեկ մարդու, մինչդեռ հյուսիսում՝ մոտ երեք մյու՝ մեկ մարդու համար, իսկ բանջարեղենի ֆերմայում մեկ մյու ՝ երեք մարդու համար[20]։

Սունի մետաքսի արտադրության ձեռնարկություն

Կազմակերպում, ներդրումներ և առևտուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A drawing depicting a design inside of a circle, with that circle inside of a larger circle. The inner circle design contains a dragon curled in on itself, surrouned by flame. The outer circle contains a ring of small, isolated clouds spaced equally from each other.
Սունի թեյ տորթի տեսքով, որը կոչվում է մեծ վիշապի տորթ
A faded drawing of two ships, each with a single mast, several above deck compartments, windows with awnings, and crew members depicted. The ships elegant rather than sparse and utilitarian.
Սունի երկու չինական բեռնանավերի մետաքսի վրա նկարված. Սունի ժամանակաշրջանի չինական նավերն ունեին անջրանցիկ խցիկներով պատյաններ :
Հիդրո էներգիայով աշխատող մուրճ Նոնգ Շուից, Յուան դինաստիայից

Կոմերցիոնացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած պետական խոշոր արդյունաբերությունները և խոշոր մասնավոր ձեռնարկությունները գերիշխել են քաղաքային Չինաստանի շուկայական համակարգում Սունի ժամանակաշրջանում, մեծ արվարձաններում և գյուղական շրջաններում եղել են փոքր մասնավոր բիզնեսների և ձեռնարկատերերի մի առատություն, որոնք ծաղկում էին այդ ժամանակաշրջանի տնտեսական բումից։ Սունի ժամանակաշրջանում Չինաստանում նույնիսկ մեծ սև շուկա է եղել, որն իրականում ուժեղացել է, երբ Յուրչենները նվաճել են հյուսիսային Չինաստանը և հաստատել Ջին դինաստիան։ Օրինակ՝ մեր թվարկության 1160թ.-ին տարեկան 70-ից 80 հազար խոշոր եղջերավոր անասունների մաքսանենգություն էր իրականացվում[21]։ Եղել են բազմաթիվ հաջողակ փոքրիկ թրծավառարաններ և խեցեղենի խանութներ, որոնք պատկանում էին տեղի ընտանիքներին, ինչպես նաև ձեթի մամլիչներ, գինեգործական խանութներ, տեղական թղթագործական փոքր ձեռնարկություններ, մանր գուշակողներ, թմրանյութ վաճառողներ, կտորի վաճառողներ և շատ ուրիշներ[22][23]։

Գյուղական ընտանիքները, որոնք վաճառում էին գյուղատնտեսական մեծ ավելցուկ շուկային, ոչ միայն կարող էին իրենց թույլ տալ ավելի շատ փայտածուխ, թեյ, ձեթ և գինի գնել, այլև կարող էին բավականաչափ միջոցներ հավաքել՝ ավելի շատ հարստություն՝ արտադրական երկրորդական միջոցներ ստեղծելու համար[24]։ Բացի անհրաժեշտ գյուղատնտեսական սննդամթերքից, ֆերմերային ընտանիքները հաճախ կարող էին արտադրել գինի, փայտածուխ, թուղթ, տեքստիլ և այլ ապրանքներ, որոնք վաճառում էին միջնորդների միջոցով[24]։ Սուչժոուի ֆերմերները հաճախ մասնագիտանում էին մետաքսե իրեր արտադրելու համար bombyx mori-ի աճեցման մեջ, մինչդեռ Ֆուցզյանում, Սիչուանում և Գուանդունում ֆերմերները հաճախ աճեցնում էին շաքարեղեգ[24]։ Գյուղական բնակավայրերի բարգավաճումն ապահովելու համար էական նշանակություն են ունեցել հասարակական աշխատանքների նախագծերի տեխնիկական կիրառումը և կատարելագործված գյուղատնտեսական տեխնիկան։ Չինաստանի հսկայական ոռոգման համակարգը պետք է կահավորվեր բազմաթիվ անիվների զանգվածային արտադրության ստանդարտացված ջրային անիվներով և քառակուսի ծղոտե շղթայական պոմպերով, որոնք կարող էին ջուրը բարձրացնել ցածր ինքնաթիռներից դեպի ավելի բարձր ոռոգման ինքնաթիռներ[25]։

Մետաքսե խալաթներ էին հագնում հարուստներն ու էլիտան, իսկ ռամինից հագուստներ՝ աղքատները։ Սունի հետագա ժամանակաշրջանում օգտագործվում էին նաև բամբակյա հագուստներ[24]։ Այս բոլոր նյութերի և ապրանքների առաքմանը նպաստել է Չինաստանում ջրանցքի ֆունտ կողպեքի 10-րդ դարի նորարարությունը։ Սունի գիտնական և պետական գործիչ Շեն Կուոն (1031–1095) գրել է, որ 1020-1030-ական թվականներին Չժենժոուում (ենթադրաբար Կուոժոու Յանցզիի երկայնքով) ֆունտ կողպեքի դարպասների կառուցումն ազատել է ջրանցքում տարեկան հինգ հարյուր աշխատող բանվորների օգտագործումը, ինչը կազմում է տարեկան մինչև 1,250,000 դրամական փողի խնայողություն[26]։ Նա գրել է, որ նավակներով փոխադրման հին մեթոդը սահմանափակում էր բեռի չափը մինչև 300 թան բրինձ մեկ նավի համար (մոտավորապես 17 տոննա/17,000 կգ), բայց ֆունտ կողպեքների ներդրումից հետո հնարավոր էր օգտագործել 400 թան (մոտավորապես 22 տոննա/22,000 կգ) նավակներ[26]։ Շենը գրել է, որ իր ժամանակին (մոտ 1080 թ.) կառավարական նավակները կարող էին տեղափոխել մինչև 700 բեռներ թան ( 39 տոննա (39000 կգ) ), մինչդեռ մասնավոր նավակները կարող էին տեղավորել մինչև 800 պայուսակներ, որոնցից յուրաքանչյուրը կշռում է 2 թան (ընդհանուր 88 տոննա (88000 կգ) )[26]։

Քաղաքային զբաղվածություն և բիզնեսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A small section of a larger scroll detailing a number of small shops lined up against the edge of a river. Several conversations can be seen taking place, however most of the people in the picture are simply filing past the shops.
Խանութներ և նստարաններ հովանոցներով և ծղոտե տանիքներով, որոնք շարված են գետի առափնյա գծի երկայնքով, Ժանգ Ցզեդուանի (1085-1145) նկարի մոտիկից, որը ձեռքով պատրաստված է երկար գլանափաթեթի տեսքով։

Քաղաքային տնտեսությունն առաջարկել է մասնագիտությունների և աշխատատեղերի նոր տեսականի։ Հյուսիսային Չինաստանի անկումից հետո մի նոստալգիկ գրող ուրախությամբ նկարագրում էր յուրաքանչյուր վայր և բիզնես՝ նախկին մայրաքաղաք Բյանջինգում, ներկայիս Կայֆինգի մոտակայքում։ «Արևելյան մայրաքաղաքի շքեղության երազանքներում» նա գրում է Կայֆենգում գտնվող Սյանգուո տաճարի արևելյան դարպասի շուրջ գտնվող ծառուղիների և պողոտաների մասին.

Այստեղ կարելի է գտնել խանութներ, որոնք մասնագիտացած են սրածայր պոչերով կտորից գլխարկներով, գոտիներով և գոտկատեղով, գրքերով, գլխարկներով և ծաղիկներով, ինչպես նաև Դին ընտանիքի բուսակերական թեյի ճաշատեսակով... Տաճարից հարավ գտնվում են Կառավարչի ծառուղու հասարակաց տները... Միանձնուհիները և բրոշի աշխատողները ապրում են Ասեղնագործության ծառուղում... Ծառուղու ներսում կան հատկապես մեծ թվով հարավային ռեստորաններ, ինչպես նաև հասարակաց տների առատություն[27]։

Նմանապես, «Հաճույքների թաղամասում» ձիերի գիլդիայի պողոտայի երկայնքով, Կայֆենգում գտնվող զրադաշտական տաճարի մոտ, նա գրում է[28].

Բացի կենցաղային դարպասներից և խանութներից, որոնք երևում են Ֆենցյու փողոցի նոր դարպասների մոտ երկու կողմերում... Տարբեր բրիգադների և [Կայսերական գվարդիայի] շարասյուների ռազմական ճամբարները գտնվում են զույգերով՝ դեպի դարպասի մոտեցման մոտ տասը լի երկայնքով։ Տարածքը հատում են այլ թաղամասեր, ծառուղիներ և սահմանափակ բաց տարածքներ, որոնց թիվը հասնում է տասնյակ հազարների, որոնց իրական թիվը ոչ ոք չգիտի։ Յուրաքանչյուր վայրում դարպասները սեղմված են միմյանց դեմ, յուրաքանչյուրն ունի իր թեյի սենյակները, գինու խանութները, բեմերը և ուտելիքն ու խմիչքը։ Սովորաբար շուկայի փոքր բիզնեսի տնային տնտեսությունները պարզապես գնում են [պատրաստի] սնունդ և խմիչք սննդի խանութներից. տանը չեն պատրաստում. Հյուսիսային սննդի համար կան Շի Ֆենգ ոճի չորացրած մսի խորանարդներ... պատրաստված տարբեր շոգեխաշած իրերից... հարավային սննդի համար, Ջինի տունը Տաճարային կամրջում... և Չժոուի տունը Նինբենդսում... համարվում են լավագույնը։ Գիշերային շուկաները փակվում են երրորդ ժամացույցից հետո միայն հինգերորդին նորից բացվելու համար[29]։

A small section of a larger painting of a party. In the center, a man in red robes is seated in a chair. In front of him is a small female dancer, a male musician dressed in black, and a guest. Behind the chair is a second guest and a man in brown robes hitting a man sized drum with drumsticks.
Գու Հոնչժոնգի 10-րդ դարի Հան Սիզայի գիշերային խրախճանքների 12-րդ դարի վերափոխման հատվածը։ Այս տեսարանում կան երկու երաժիշտներ և մի պարուհի, որոնք հյուրասիրում են Հան Սիզայի հյուրերին:

Կայֆենգի խանութպանները հազվադեպ էին ժամանակ ունենում տանը ուտելու, ուստի նրանք նախընտրում էին դուրս գալ և ուտել տարբեր վայրերում, ինչպիսիք են ռեստորանները, տաճարները և սննդի տաղավարները[30]։ Ռեստորանները ծաղկում էին այս նոր հաճախորդներով, մինչդեռ ռեստորանները, որոնք սպասարկում էին տարածաշրջանային ճաշատեսակներ, թիրախավորվում էին այնպիսի հաճախորդների, ինչպիսիք են՝ առևտրականներն ու պաշտոնյաները, ովքեր եկել էին Չինաստանի շրջաններից, որտեղ խոհանոցի ոճերն ու համը կտրուկ տարբերվում էին մայրաքաղաքում սովորաբար մատուցվողներից[30][31][32]։ Վերը նշված հաճույքների թաղամասը, որտեղ գտնվում էին հնարքներ, խաղեր, թատերական բեմական ներկայացումներ, պանդոկներ և երգող աղջիկների տներ, լի էր սննդի կրպակներով, որտեղ գործնականորեն ողջ գիշեր կարելի էր բիզնեսով զբաղվել[30][33]։ Թատերական արդյունաբերության հաջողությունը օգնել է քաղաքներում սննդի արդյունաբերությանը[30]։ Կայֆենգի հաճույքների թաղամասերի հիսուն թատրոններից չորսը կարող էին զվարճացնել մի քանի հազար հանդիսատեսի, գրավելով հսկայական բազմություն, որն այնուհետև մոտակա բիզնեսներին հսկայական պոտենցիալ հաճախորդների բազա էր հանդիսանում[34]։ Բացի սննդից, շուկաներում ծաղկում էին արծիվների և բազեների, թանկարժեք նկարների վաճառականները, ինչպես նաև խանութներ, որոնք վաճառում էին մետաքսի և գործվածքների գլանափաթեթներ, մարգարիտների, նեֆրիտի, ռնգեղջյուրի եղջյուրի, ոսկու և արծաթի զարդեր, մազերի զարդեր, սանրեր, գլխարկներ, շարֆեր և անուշաբույր խունկ[35]։

Պետական մենաշնորհներ և մասնավոր բիզնեսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ շրջաններում մրցունակ արդյունաբերության զարգացման հնարավորությունը, մինչդեռ մյուսներում կառավարական կողմից կարգավորվող և մոնոպոլիզացված արտադրության և առևտրի հակադրությունը բացառություն չէր հանդիսանում երկաթի արտադրության համար[36]։ Սուն դինաստիայի սկզբում կառավարությունն աջակցել է մրցակցային մետաքսի գործարաններին և դիպակի արհեստանոցներին արևելյան նահանգներում և մայրաքաղաք Կայֆինգում[36]։ Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ կառավարությունը խիստ իրավական արգելք է սահմանել Սիչուանում մասնավոր արտադրության մետաքսի առևտրային առևտրի վրա[36]։ Այս արգելքը տնտեսական հարված է հասցրել Սիչուանին, որը առաջացրել է փոքր ապստամբություն (որը զսպվել է), սակայն Սուն Սիչուանը հայտնի էր իր անկախ արդյունաբերությամբ, որն արտադրում էր փայտանյութ և նարինջ մշակում[36]։ Կանցլեր Վան Անշիի (1021–1086) բարեփոխումները բուռն բանավեճ են առաջացրել նախարարների միջև, երբ նա ազգայնացրել է թեյի, աղի և գինու արտադրության, վերամշակման և բաշխման արդյունաբերությունը[37]։ Սիչուան թեյի պետական մենաշնորհը եկամտի հիմնական աղբյուրն էր Սունի բանակի հեծելազորային ուժերի համար՝ Ցինհայ նահանգի ձիերի գնման համար[38]։ Վանի սահմանափակումները աղի մասնավոր արտադրության և առևտրի նկատմամբ նույնիսկ քննադատության են ենթարկվել Սու Շիի հայտնի բանաստեղծության մեջ, և մինչ դատարանում քաղաքականապես մեղադրվող խմբակցությունը առավելություն է ստացել և կորցրել բարեհաճությունը, Վան Անշիի բարեփոխումները շարունակաբար լքվել և վերականգնվել են[37]։ Չնայած այս քաղաքական վեճին, Սուն կայսրության եկամտի հիմնական աղբյուրը շարունակում էր գոյանալ պետության կողմից կառավարվող մենաշնորհներից և անուղղակի հարկերից[39]։ Ինչ վերաբերում է մասնավոր ձեռներեցությանը, ապա առևտրականները դեռևս կարող են մեծ շահույթ ստանալ շքեղ իրերի և մասնագիտացված տարածաշրջանային արտադրության ոլորտում։ Օրինակ, հարավային Հեբեյի Ռաոյանգ շրջանի Շենչժոուի մետաքս արտադրողները հատկապես հայտնի էին Սունի կայսրի և մայրաքաղաքի բարձր արքունիքի պաշտոնյաների համար մետաքսե գլխաշորեր արտադրելու համար[40]։

Արտաքին առևտուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A tall, thin, blue-green vase with two handles, each with a small upper opening and a larger lower opening.
13-րդ դարում պատրաստված ցելադոն ծաղկաման:

Ծովային առևտուրը դեպի Խաղաղ օվկիանոսի հարավ-արևելյան, հինդուական աշխարհ, իսլամական աշխարհ և արևելյան աֆրիկյան աշխարհ առևտրականներին մեծ հարստություն է բերել[41]։ Թեև Մեծ ջրանցքի, Յանցզի գետի, նրա վտակների և լճերի և ջրանցքների այլ համակարգերի երկայնքով զանգվածային առևտուրը գերազանցում էր արտասահմանյան առևտրի առևտրային շահերը, Սունի ժամանակաշրջանում դեռևս կային բազմաթիվ խոշոր ծովային նավահանգիստներ, որոնք խթանում էին տնտեսությունը, ինչպես օրինակ. Ցյուանչժոու, Ֆուժու, Գուանչժոու և Սյամին[42]։ Այս ծովային նավահանգիստները, որոնք այժմ կապված են ներքին տարածքի հետ ջրանցքների, լճերի և գետերի երթևեկության միջոցով, գործում էին որպես խոշոր շուկայական կենտրոններ ներքին տարածքում արտադրվող բերքի վաճառքի համար[43]։ Արևելյան Հնդկաստանից եկող արտասահմանյան շքեղ ապրանքների և համեմունքների մեծ պահանջարկը Չինաստանում նպաստել է չինական ծովային առևտրի աճին[44]։ Հանքարդյունաբերության հետ մեկտեղ, Ֆուջիանի նավաշինական արդյունաբերությունը երկրաչափական չափով ավելացրել է իր արտադրությունը, քանի որ ծովային առևտուրն ավելի մեծ նշանակություն է ստացել, և երբ գավառի բնակչությունը սկսել է կտրուկ աճել[21]։

Ընդարձակ ջրանցքը միացնում էր Հարավային Սունի մայրաքաղաքը Հանչժոուում, միացնում էր նրա ջրային ուղիները Մինչժոուի (ժամանակակից Նինբո) ծովային նավահանգստի հետ, այն կենտրոնը, որտեղ ներմուծվող ապրանքներից շատերը առաքվում էին երկրի մնացած տարածքներ[45]։ Արաբներից ներկրվել են մարգարիտներ, փղոսկր, ռնգեղջյուրի եղջյուրներ, կնդրուկ, ագալոխի արծվի փայտ, մարջան, ագատ, բազեի կրիայի խեցի, գարդենիա և վարդ։ Սամբոջան և բուսական դեղամիջոցները գալիս էին Ճավայից, մինչդեռ կոստուսը ներմուծվում էր Ֆոլոանից (Կուալա Սունգայ Բերանգ), բամբակե կտոր և բամբակյա մանվածք՝ Մաիտից, իսկ ժենշենը, արծաթը, պղինձը և արծաթը՝ կորեայից[46]։

Չնայած հրշեջ կայանների տեղադրմանը և հրդեհաշիջման մեծ ուժերին, հրդեհները շարունակում էին սպառնալ Հանչժոու քաղաքին և դրա ներսում գտնվող տարբեր ձեռնարկություններին[47]։ Պահեստավորված պաշարները պահպանելու և վաճառականների և խանութպանների համար վարձակալած տարածք տրամադրելով՝ իրենց ավելցուկային ապրանքները քաղաքային հրդեհներից պաշտպանելու համար, Հանչժոուի հարուստ ընտանիքները, պալատական ներքինիները և կայսրուհիները մեծ պահեստներ են կառուցել հյուսիսարևելյան պատերի մոտ։ Այս պահեստները բոլոր կողմերից շրջապատված են եղել ջրի ուղիներով և խիստ հսկվել են վարձու գիշերային պահակներով[48]։ Նավաշինողները աշխատատեղեր էին ստեղծում բազմաթիվ հմուտ արհեստավորների համար, մինչդեռ նավաստիները զբաղվածության շատ հնարավորություններ էին գտնում, քանի որ ավելի շատ ընտանիքներ բավականաչափ կապիտալ ունեին նավակներ գնելու և արտերկրում առևտրային առևտրում ներդրումներ անելու համար[49]։ Արտերկրից եկած օտարերկրացիներն ու առևտրականները տնտեսության վրա ազդել են նաև Չինաստանի ներսում։ Օրինակ, շատ մուսուլմաններ գնացել են Սուն Չինաստան ոչ միայն առևտուր անելու, այլև գերակշռել են ներմուծման և արտահանման արդյունաբերության մեջ և որոշ դեպքերում դարձել տնտեսական կանոնակարգերի պատասխանատուներ[50][51]։ Այնուամենայնիվ, չինացի ծովային առևտրականների համար վտանգ կար արտաքին առևտրային կետերի և ծովային նավահանգիստների նման երկարատև ձեռնարկումների մեջ, ինչպես Եգիպտոսը[52]։ Արտերկրում ծովային առևտրային առաքելությունների ժամանակ փող կորցնելու ռիսկը նվազեցնելու համար ներդրողները խոհեմաբար իրենց ներդրումները տարածել են մի քանի նավերի միջև, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ մի շարք ներդրողներ։

A white, handle-less jar with a small base, a wider body, and then a long, thin, opening at the top. Four flower-shaped ornaments are attached to the point where the body and the stem of the jug meet.
10-րդ կամ 11-րդ դարերի քարե ծաղկաման Չժեցզյան գավառից, Սուն դինաստիայից:

Դիտորդներից մեկը կարծում էր, որ իր հայրենակիցների ներդրումները կհանգեցնեն պղնձե կանխիկի արտահոսքի։ Նա գրել է. «Ափամերձ մարդիկ մտերիմ հարաբերությունների մեջ են այն առևտրականների հետ, ովքեր զբաղվում են արտասահմանյան առևտրով, կամ այն պատճառով, որ նրանք հայրենակիցներ են կամ անձնական ծանոթներ… և արտասահմանյան ապրանքների հետադարձ փոխադրում, նրանք ներդնում են տասից մինչև հարյուր շղթա կանխիկ, և կանոնավոր կերպով ստանում են մի քանի հարյուր տոկոս շահույթ»[53]։

A green-grey plate with a leafy vine pattern painted into the center. The edge is divided into six sections, each arched slightly outward, to create the illusion that they were flower petals.
Ցելադոն ափսե Յաոժոուից, Շանսի, 10-11-րդ դարեր։

Չժու Յուի «Սեղանի շուրջ զրույցներ Պինչժոուում»(չինարեն՝ 萍洲可談) գրքում (1119 թ․) նկարագրվել է ծովային նավերի, նրանց առևտրականների և առագաստանավային անձնակազմի կազմակերպությունը, ծովային գործելակերպը և պետական ստանդարտները.

Համաձայն ծովային նավերի վերաբերյալ պետական կանոնակարգերի՝ ավելի մեծ նավերը կարող են տեղափոխել մի քանի հարյուր մարդ, իսկ փոքրերը կարող են ունենալ հարյուրից ավելի մարդ։ Ամենակարևոր առևտրականներից մեկը ընտրվում է որպես Առաջնորդ (Գան Շոու), մյուսը՝ փոխղեկավար (Ֆու Գան Շոու), երրորդը՝ Բիզնես մենեջեր (Զա Շի)։ Առևտրային բեռնափոխադրումների տեսուչը նրանց տալիս է ոչ պաշտոնապես կնքված կարմիր վկայագիր, որը թույլ է տալիս օգտագործել բաց բամբուկը՝ անհրաժեշտության դեպքում իրենց ընկերությանը պատժելու համար։ Եթե որևէ մեկը մեռնի ծովում, նրա ունեցվածքը կտրվի կառավարությանը... Նավի օդաչուները ծանոթ են ափերի կոնֆիգուրացիային. գիշերը աստղերի կողքով են շրջում, իսկ ցերեկը՝ արևով։ Մութ եղանակին նրանք նայում են դեպի հարավ ուղղված ասեղը (այսինքն՝ մագնիսական կողմնացույցը)։ Նրանք նաև օգտագործում են հարյուր ոտնաչափ երկարությամբ մի գիծ՝ ծայրին կեռիկով, որը ցած են թողնում ծովի հատակից ցեխի նմուշներ վերցնելու համար։ նրա (արտաքին տեսքի և) հոտի միջոցով նրանք կարող են որոշել իրենց գտնվելու վայրը[54]։

Ըստ Հանչժոուի բնակչի՝ գրելով 1274 թվականին, առևտրային նավերը տարբեր չափերի են եղել։ Խոշորները 5000 լիաոից էին և կարող էին տեղավորել մինչև 600 ուղևոր։ Միջին չափսերը 1000-ից 2000 լիաո էին և կարող էին տեղափոխել մինչև 300 ուղևոր։ Ավելի փոքր նավերը հայտնի էին որպես «քամի ծակող» և տեղափոխում էին մինչև հարյուր ուղևոր[55]:

Չինաստան մեկնող օտարերկրյա ճանապարհորդները հաճախ էին նշում երկրի տնտեսական հզորության մասին։ Ավելի ուշ մուսուլման մարոկկացի բերբեր ճանապարհորդ Իբն Բատուտան (1304 – 1377 թթ․) գրել է իր բազմաթիվ ճանապարհորդությունների մասին եվրասիական աշխարհի տարբեր վայրերում, ներառյալ Չինաստանը ամենահեռավոր արևելյան ծայրամասում։ Չինական շքեղ նավերը, որոնք պահում են պալատական խցիկներ և սալոններ, ինչպես նաև չինական նավերի անձնակազմի և կապիտանների կյանքը նկարագրելուց հետո, Բատուտտան գրել է. «Աշխարհում ոչ մի տեղ չկան չինացիներից ավելի հարուստ մարդիկ»[56]։

Աշխատավարձեր և եկամուտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարուստ հողատերերը դեռ սովորաբար նրանք էին, ովքեր կարողանում էին իրենց որդիներին ամենաբարձր աստիճանի կրթել։ Հետևաբար, ցանկացած տեղական շրջանի նշանավոր ընտանիքների փոքր խմբերը ազգային ուշադրության կարժանանան այն բանի համար, որ որդիները հեռու են մեկնում կրթություն ստանալու և պետության նախարարներ նշանակվելու համար, սակայն սոցիալական շարժունակության անկումը միշտ էլ բաշխված ժառանգության խնդիր է եղել։ Ընտանիքի ունեցվածքը մեծացնելու ուղիներ առաջարկելով՝ Յուան Քայը (1140 – 1190) 12-րդ դարի վերջում գրել է, որ նրանք, ովքեր արժանապատիվ աշխատավարձով պաշտոն են ստանում, չպետք է այն վերածեն ոսկու և արծաթի, այլ պետք է հետևեն, որ իրենց արժեքները աճեն ներդրումներով.

Օրինակ, եթե նա ունենար 100,000 թել ոսկի և արծաթ և օգտագործեր այդ գումարը արտադրողական գույք գնելու համար, մեկ տարվա ընթացքում նա կշահեր 10,000 թել. մոտ տասը տարի հետո նա կվերադարձներ 100,000 լարերը, և այն, ինչ կբաժանվեր ընտանիքի միջև, կլիներ տոկոսը։ Եթե այն ներդրվեր լոմբարդային բիզնեսում, ապա երեք տարի հետո տոկոսները կհավասարվեն կապիտալին։ Նա դեռ կունենար 100,000 լարերը, իսկ մնացածը, լինելով շահաբաժին, կարելի էր բաժանել։ Ընդ որում, այն կարող է կրկնապատկվել ևս երեք տարում, և այսպես անվերջ[57]։

Նույն կարծիքին էր ֆինանսների նախարար Շեն Կուոն (1031 – 1095 թթ․). Շրջանառության արագության իր ըմբռնման մեջ նա 1077 թվականին գրել է.

Փողի օգտակարությունը բխում է շրջանառությունից և փոխառությունից։ Տասը տուն ունեցող գյուղը կարող է ունենալ 100,000 մետաղադրամ։ Եթե կանխիկ գումարը պահվում է մեկ անձի տնային տնտեսությունում, նույնիսկ մեկ դար անց, գումարը մնում է 100.000: Եթե մետաղադրամները շրջանառվում են բիզնես գործարքների միջոցով, որպեսզի տասը տնային տնտեսություններից յուրաքանչյուրը կարողանա օգտվել 100,000 մետաղադրամի օգտակարությունից, ապա կոմունալը կկազմի 1,000,000 կանխիկ գումար։ Եթե շրջանառությունը շարունակվի առանց դադարի, ապա կանխիկ դրամի օգտակարությունը թվարկումից դուրս կլինի[58]։

Զգալի կրթաթոշակ է կենտրոնացվել Սունի ընթացքում կենսամակարդակի ուսումնասիրության վրա։ Տնտեսական պատմաբան Չեն Մինշենի վերջերս կատարած ուսումնասիրությունը Սուն դինաստիայի օրոք ցածր խավի բանվորների միջին եկամուտը գնահատել է օրական 100 վեն, մոտ 5 անգամ ավելի քան օրական 20 վենի գնահատված ապրուստի մակարդակը և շատ բարձր մակարդակ նախաարդյունաբերական տնտեսությունների համար։ Մեկ շնչի հաշվով հացահատիկի և մետաքսի սպառումը, համապատասխանաբար, Չենի կողմից գնահատվել է օրական մոտ 8 ջին (մոտ 400 գ) և տարեկան համապատասխանաբար 2 պտուտակ[59]։

Արհեստագործական արդյունաբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ճենապակի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քինգբայ ապրանքներ Սուն դինաստիայից

Թանի ուշ շրջանից մինչև Սունի վաղ շրջանը չինացի արհեստավորները հայտնագործել են իսկական ճենապակին, որի փայլը, գունանյութերը և անոթի մարմինը բոլորը ապակեպատված էին։ Կերամիկայի տարածաշրջանային ոճերը ծաղկում էին Չինաստանում, բայց ամենահայտնին դարձել է կանաչ-սպիտակ ճենապակու ոճը, որը հայտնի է որպես Քինգբայ իրեր հարավային Ջինդեժեն քաղաքում։ Սունի ժամանակաշրջանում Ջինդեժենն ունեցել է ավելի քան 300 վառարան և 12000 հմուտ աշխատող։ Յոնգհեժենը Ջիզժոուում նույնպես դարձել է կերամիկական արտադրության կենտրոն 10-րդ դարի կեսերին և միջազգայնորեն հայտնի է դարձել իր մուգ ապակեպատ իրերով 12-րդ դարում, նախքան Ջինգդեժենի կողմից կրկին ստվերվելը։ Ճենապակին և ցելադոնին փոխարինել են մետաքսը՝ որպես Չինաստանի հիմնական արտահանումը Սունի ժամանակաշրջանում, և վառարաններ են ստեղծվել ափամերձ նավահանգիստների երկայնքով, ինչպիսին է Ցյուանչժոուն, որտեղ 1087 թվականին ստեղծվել է ծովային մաքսային վերահսկողություն։ Ցյուանչժոուի բրուտները սկզբում ընդօրինակում էին Ցինբայի իրերը, սակայն 12-րդ դարում ստեղծել էին իրենց առանձնահատուկ ոճերը, որոնք տարածված էին արտասահմանյան շուկաներում, ինչպիսին է Ճապոնիան։ Այն բանից հետո, երբ Ցյուանչժոուի խեցեգործարանը գերիշխող դիրք է ձեռք բերել արտահանման շուկայում, Գուանչժոուի և Շաոքսինի հին կենտրոնները անկում են ապրել։ Այնուամենայնիվ, ամենաբարձր որակի արտադրանքներից մի քանիսը վաճառվել են արտասահմանում՝ Չինաստանում մեծ պահանջարկի պատճառով[60]:

Պողպատի և երկաթի արդյունաբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A two-page diagram illustrating a blast furnace. On the right page, a water wheel turned by a river moves a bellows to pump air into the box shaped blast furnace in the left page. Below the furnace, also in the left page, two men are handling the heated ore. One is holding a long cylindrical container while the other pours molten metal into the container with a large, elongated spoon.
Չուգուն ձուլող պայթուցիկ վառարան, փչակով, որն աշխատում է ջրատարով և մեխանիկական սարքով, Նոնգ Շուից ՝ Վան Չժենի կողմից, 1313 թ.
An illustration of the process in which iron is refined for use. The right side shows a large square bin with an open fire coming out of the top and melted ore coming out of a tube at the bottom. The melted ore pours out towards the left. The left side shows the metal ore pouring into a square container in a brick lined pit. Three people are stirring the ore while a fourth person adds an unidentified powder to the mix.
Երկաթի հանքաքարի հալման գործընթացը խոզի երկաթից դարբնոց պատրաստելու համար, ճիշտ նկարազարդում, որը ցույց է տալիս տղամարդիկ, ովքեր աշխատում ենվատերժակետային վառարանով, Տիանգոն Կաիվու հանրագիտարանից, 1637 թ.

Թղթային փողերի համատարած տպագրության հետ մեկտեղ եղավ այն, ինչ կարելի է անվանել չինական վաղ արդյունաբերական հեղափոխության սկիզբը։ Պատմաբան Ռոբերտ Հարթվելը գնահատում է, որ մեկ շնչին ընկնող երկաթի արդյունահանումը վեց անգամ աճել է 806-ից 1078 թվականներին, այնպես որ մինչև 1078 թվականը Չինաստանը արտադրում էր 127,000,000 կգ (125000 տ) երկաթ տարեկան քաշով[61][62]։ Այնուամենայնիվ, պատմաբան Դոնալդ Վագները կասկածի տակ է դնում Հարթվելի մեթոդը, որն օգտագործվում է այս թվերը գնահատելու համար (այսինքն՝ օգտագործելով Սունի հարկային և քվոտային մուտքերը), և կարծում է, որ երկաթի ընդհանուր մուտքերը ներկայացնում են միայն պետական երկաթի ընդհանուր սպառման մոտարկված հաշվարկները[63]։ Հաշվի առնելով Վագների վերապահումները, ամենացածր գնահատականները դեռ ցույց են տալիս, որ տարեկան երկաթի արդյունահանման մակարդակը մի քանի անգամ ավելի բարձր է, քան Թան դինաստիայինը[64]:

Երկաթի մենաշնորհի ժամանակաշրջանում ավելի փոքր ծաղկուն վառարանները` մինչև տասներկուերորդ դարը Եվրոպայում առկա երկաթի հալման միակ տեխնոլոգիան, կարծես ամբողջովին անհետացել են։ Նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Արևելյան Հանի կառավարությունը չեղարկեց երկաթի մենաշնորհը մ.թ. 88 թվականին, երկաթի արտադրությունը մնաց սահմանափակված լայնածավալ պայթուցիկ վառարաններով և ձուլարաններով։ Պայթուցիկ վառարանների տեխնոլոգիան և Հանի պետական երկաթի գործարանի կողմից ձեռք բերված մասշտաբի տնտեսությունները, ըստ երևույթին, դարձրեցին ծաղկուն տեխնոլոգիան տնտեսապես հնացած։ Երբ Սուն դինաստիայի օրոք Չինաստանում նորից հայտնվեցին փոքր երկաթյա գործարանները, դրանք շահագործվում էին ոչ թե ծաղկուն տեխնիկայի, այլ փոքր պայթուցիկ վառարանների միջոցով[65]։
- Ռիչարդ ֆոն Գլան

Ջրային անիվներով շարժվող հսկայական փչակներ օգտագործելու հալման գործընթացում արտադրության գործընթացում օգտագործվել է հսկայական քանակությամբ ածուխ, ինչը հանգեցրել է հյուսիսային Չինաստանում անտառահատումների լայն շրջանակի[62]։ Այնուամենայնիվ, մինչև 11-րդ դարի վերջը չինացիները հայտնաբերեցին, որ բիտումային կոքսի օգտագործումը կարող է փոխարինել փայտածուխի դերը, հետևաբար, հյուսիսային Չինաստանի շատ ակր անտառային հողեր խնայվել են պողպատի և երկաթի արդյունաբերությունից՝ ռեսուրսների այս փոխարկմամբ[42][62]։ Այս ժամանակաշրջանի երկաթն ու պողպատը օգտագործվում էին գութանների, մուրճերի, ասեղների, կապումների, նավերի համար նախատեսված մեխերի, երաժշտական ծնծղաների, կախովի կամուրջների, բուդդայական արձանների և այլ սովորական իրերի զանգվածային արտադրության համար[66]։ Երկաթը նաև անհրաժեշտ արտադրական բաղադրիչ էր աղի և պղնձի արտադրության գործընթացների համար[66]։ Շատ նորակառույց ջրանցքներ երկաթի և պողպատի արտադրության հիմնական կենտրոնները կապում էին մայրաքաղաքի հիմնական շուկայի հետ[22]։ Սա նաև տարածվել արտաքին աշխարհի հետ առևտրի վրա, որը մեծապես ընդլայնվել է արտերկրում չինական ծովային գործունեության բարձր մակարդակով՝ Հարավային Սունի ժամանակաշրջանում։

Սուն կայսրության տարածաշրջանային ադմինիստրատորների կողմից կենտրոնական կառավարությանը ուղղված բազմաթիվ գրավոր խնդրագրերի միջոցով պատմաբանները միավորեցին Սունի ժամանակաշրջանում չինական երկաթի արդյունաբերության չափի և ծավալի գաղափարը։ Հայտնի դատավոր Բաո Ցինթյանը (999 – 1062 թթ․) գրել է երկաթի արդյունաբերության մասին Տոնչժոու պրեֆեկտուրայում՝ Հանչենում՝ Դեղին գետի երկայնքով, որը գտնվում է Արևելյան Շենսիում, երկաթաձուլական տնային տնտեսությունների մասին, որոնք վերահսկվում էին պետական կարգավորիչների կողմից[67]։ Նա գրել է, որ 700 այդպիսի տնային տնտեսություններ գործում էին որպես երկաթաձուլական գործարան, որոնցից 200-ն ունեն ամենահամարժեք պետական աջակցությունը, ինչպիսիք են փայտածուխի պաշարները և հմուտ արհեստավորները (երկաթի տնային տնտեսություններն իրենք վարձում էին տեղի ոչ հմուտ աշխատուժ)[67]։ Բաոյի բողոքը գահին այն էր, որ Շանսիում մասնավոր ձուլման դեմ կառավարական օրենքները խոչընդոտում էին արդյունաբերության շահույթին, ուստի կառավարությունը վերջապես լսել է նրա խնդրանքը և 1055 թվականին չեղարկել Շենսիի մասնավոր ձուլման արգելքը[67][68]։ Սրա արդյունքն էր շահույթի (երկաթի ցածր գներով), ինչպես նաև արտադրության աճը։ 1040-ական թվականներին Շենսիում տարեկան արտադրվում էր 100,000 ջին (60 տոննա ) երկաթ, մինչդեռ 1110-ական թվականներին արտադրվում էր տարեկան մինչև 600,000 ջին (360 տոննա), որը բարելավվում էր 1112 թվականին Շենսիի հանքարդյունաբերության վերածննդով[69]։ Թեև Շենսիի երկաթաձուլարանները կառավարվում և մատակարարվում էին կառավարության կողմից, կային բազմաթիվ անկախ ձուլարաններ, որոնք շահագործվում էին և պատկանում էին հարուստ ընտանիքներին[70]։ 1078 թվականին Սուն Սուն բանաստեղծ և պետական գործիչ Սու Շին (1037 – 1101) աշխատելով որպես Սյուչժոուի նահանգապետ, գրել է, որ իր ղեկավարած շրջանի Լիգուո արդյունաբերական պրեֆեկտուրայում կար 36 երկաթաձուլարան, որոնք ղեկավարվում էին տարբեր տեղացի ընտանիքների կողմից, որոնցից յուրաքանչյուրն աշխատում էր մի քանի հարյուր մարդ աշխատուժով՝ հանքաքար արդյունահանելու, սեփական փայտածուխ արտադրելու և երկաթ ձուլելու համար[70]։ 36 ձուլարանն արտադրում էր տարեկան 7000 տոննա երկաթ և պողպատ[71]։

Վառոդի արտադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Two pages from a book depicting the formula for gunpowder, written in vertically ruled characters, is outlined. The formula includes numerical measurements.
Վառոդի ամենավաղ հայտնի գրավոր բանաձևը, 武經總要 ձեռագրից, որը կազմվել է 1044 թվականին:

Սունի ժամանակաշրջանում Չինաստանի տարբեր նահանգներից ռեսուրսների արդյունահանման մեջ ներգրավված էր մեծ կազմակերպված աշխատուժ և բյուրոկրատիա։ Ծծմբի արտադրությունը, որը չինացիներն անվանում էին «վիտրիոլ հեղուկ», արդյունահանվում էր պիրիտից և օգտագործվում էր դեղագործական նպատակներով, ինչպես նաև վառոդ ստեղծելու համար[72]։ Դա արվում էր երկաթի պիրիտների թրծմամբ, սուլֆիդը վերածելով օքսիդի, քանի որ հանքաքարը ածխի բրիկետներով կուտակվում էր կավե ամանեղենի վառարանում՝ մի տեսակ անշարժ գլխիկով, որպեսզի ծծումբը ուղարկվեր որպես գոլորշի, որից հետո այն կարծրանա և բյուրեղացվեր[73]։ Սուն Շիի պատմական տեքստում («Սունի պատմություն», կազմված մ.թ. 1345 թվականին) ասվում էր, որ Թան և Սուն դինաստիաներում ծծմբի հիմնական արտադրողը Ջին Չժոու ենթագավառական վարչական շրջանն էր (ժամանակակից Լինֆեն հարավային Շանսիում )[74]։ Տարածաշրջանում նշանակված բյուրոկրատները ղեկավարում էին դրա արդյունաբերական վերամշակումն ու վաճառքը, և միայն 996-ից 997 թվականներին ստեղծված և բաշխված գումարը կազմում էր 405,000 ջին (մոտ 200 տոննա)[74]։ Արձանագրվել է, որ մ.թ. 1076թ.-ին Սունի կառավարությունը խիստ առևտրային մենաշնորհ ուներ ծծմբի արտադրության վրա, և եթե ներկանյութերը և պետական արտադրամասերը վաճառում էին իրենց արտադրանքը սև շուկայում մասնավոր դիլերներին, նրանք ենթարկվում էին պետական իշխանությունների կողմից պատժամիջոցների[73][74]։ Դեռևս այս պահից առաջ՝ մ.թ. 1067 թվականին, Սունի կառավարությունը հրաման էր արձակել, ըստ որի Շանսիում և Հեբեյում բնակվողներին արգելվում էր օտարերկրացիներին վաճառել կալիումի նիտրատ և ծծումբ պարունակող ցանկացած ապրանք։ Սունի կառավարության այս արարքը ցույց է տվել նրանց մտավախությունը Սունի Չինաստանի տարածքային թշնամիների (այսինքն՝ Թանգուտների և Խիտանների) կողմից մշակվող վառոդի զենքի մեծ ներուժի վերաբերյալ[73]։

Քանի որ Ջին Չժուն գտնվում էր Սունի մայրաքաղաք Կայֆենգի մոտ, վերջինս դարձել է վառոդի ամենամեծ արտադրողը Հյուսիսային Սունի ժամանակաշրջանում[74]։ Բնական ծծմբի փոխարեն պիրիտի ուժեղացված ծծումբով (ուժեղացված կալիումի նիտրատի հետ միասին) չինացիները կարողացել են վառոդի օգտագործումը հրկիզիչից վերածել վաղ հրետանու պայթուցիկի[75]։ Սուն դինաստիայում եղել են խոշոր արտադրական գործարաններ՝ վառոդի օգտագործմամբ «կրակային զենքեր» պատրաստելու նպատակով, ինչպիսիք են կրակային նիզակներն ու կրակային նետերը։ Մինչ մոնղոլների հետ պատերազմի մեջ էր, 1259 թվականին պաշտոնյա Լի Զենգբոն իր «Կո Չժայ Զա Գաո»-ում գրել է, որ Ցինչժոու քաղաքը արտադրում էր ամսական մեկից երկու հազար ուժեղ երկաթե պատյանով ռումբ՝ ուղարկելով Սյանյան և Յինչժոու մոտ տասից քսան հազար նման ռումբ միաժամանակ[76]։ Վառոդի և զենքի պահեստավորման հիմնական զինապահեստներից մեկը գտնվում էր Վեյանում, որը պատահաբար բռնկվել է և հզոր պայթյուն առաջացրել 1280 թվականին[77]։

Նորարարություններ առևտրի ոլորտում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A reddish purple rectangular piece of paper, about two times as long as it is wide, with a design divided into three sections. The top section depicts ten circles in two rows of five. The middle section is several lines of text, vertically ruled, and the bottom section depicts several men standing in front of a gate.
Աշխարհի առաջին թղթով տպագրված արժույթը, Սուն դինաստիայի նորամուծությունը:

Պղնձի պաշարներ և ավանդի մուտքեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թղթադրամի զարգացման արմատը առաջացել է ավելի վաղ Թանի դինաստիայի (618 – 907 թթ.) ժամանակաշրջանում, երբ կառավարությունը օրենքից դուրս է հայտարարել մետաքսի պտուտակների օգտագործումը որպես արժույթ, ինչը մեծացրել է պղնձի մետաղադրամի օգտագործումը որպես փող[78]։ Մինչև 1085 թվականը պղնձի արժույթի թողարկումը հասցվել է տարեկան 6 միլիարդ մետաղադրամի՝ 1080 թվականի 5,86 միլիարդից (համեմատած 742-755 թվականներին Թան դինաստիայի Բարգավաճ Տյանբաոյի ժամանակաշրջանում տարեկան հատված 327 միլիոն մետաղադրամների հետ, և միայն մ.թ. ա. 118-ից մինչև մ. թ. 5-ը Հան դինաստիայի օրոք տարեկան հատված 220 միլիոն մետաղադրամների հետ)[78][79]։ Տնտեսության ընդլայնումն աննախադեպ էր Չինաստանում. մետաղադրամի արտարժույթի արտադրությունը 997 թվականի սկզբին տարեկան ընդամենը 800 միլիոն մետաղադրամ էր[80]։ Միայն 1120 թվականին Սունի կառավարությունը հավաքել է 18,000,000 ունցիա (510,000 կգ) արծաթը հարկերի մեջ[49]։

Քանի որ 9-րդ դարի Թանի դարաշրջանի շատ առևտրականներ խուսափում էին այսքան շատ պղնձե մետաղադրամների քաշից և մեծությունից յուրաքանչյուր գործարքի ժամանակ, դա նրանց ստիպել է օգտագործել առևտրային անդորրագրեր ավանդային խանութներից, որտեղ նախկինում ապրանքներ կամ փող էին մնացել[80]։ Առևտրականները պղնձե արժույթ էին դնում հարուստ ընտանիքների և հայտնի մեծածախ վաճառողների խանութներում, որից հետո նրանք ստանում էին անդորրագրեր, որոնք կարող էին կանխիկացվել մոտակա մի շարք քաղաքներում հավատարմագրված անձանց կողմից[81]։ 10-րդ դարից ի վեր Սունի վաղ կառավարությունը սկսել է թողարկել ավանդի սեփական անդորրագրերը, սակայն դա սահմանափակված էր հիմնականում իրենց մենաշնորհային աղի արդյունաբերությամբ և առևտրով[81]։ Չինաստանի առաջին պաշտոնական տարածաշրջանային թղթով տպագրված փողը կարելի էր գտնել 1024 թվականին՝ Սիչուանում[82]։

Թեև պղնձի արժույթի արդյունահանումը ահռելիորեն աճել էր մինչև 1085 թվականը, մոտ հիսուն պղնձի հանքեր փակվել են 1078-ից 1085 թվականներին[83]։ Թեև Հյուսիսային Սունի Չինաստանում միջին հաշվով ավելի շատ պղնձի հանքեր են հայտնաբերվել, քան նախորդ Թան դինաստիայում, այս դեպքը հակադարձվել է Հարավային Սունի ժամանակ՝ 1165 թվականին արդյունահանվող պղնձի հանքավայրերի կտրուկ անկմամբ և սպառմամբ[84]։ Թեև 11-րդ դարավերջին պղնձի կանխիկ գումարը առատ էր, կանցլեր Վան Անշիի կողմից հարկային աշխատանքի փոխարինումը և կառավարության կողմից գյուղատնտեսական ֆինանսների վարկերի ընդունումը նշանակում էր, որ մարդիկ այժմ ստիպված էին լրացուցիչ կանխիկ միջոցներ փնտրել, ինչը հանգեցրեց պղնձի փողի գների բարձրացմանը, որը հանգեցրեց վերջինիս դեֆիցիտին[85]։ Իրավիճակն ավելի վատթարացնելու համար կառավարության կողմից թողարկված պղնձե արժույթի մեծ քանակությունը երկրից դուրս էր բերվում միջազգային առևտրի միջոցով, մինչդեռ Լյաո դինաստիան և Արևմտյան Սիան ակտիվորեն փոխանակում էին իրենց երկաթից հատված մետաղադրամները Սունի պղնձե մետաղադրամների հետ[86]։ Ինչպես վկայում է 1103 թվականի հրամանագիրը, Սուն դինաստիայի կառավարությունը սկսել է զգուշություն ցուցաբերել Լյաոյի կայսրություն երկաթի արժույթի ներհոսքի նկատմամբ, երբ հրամայել է, որ հալեցման գործընթացում երկաթը միաձուլվի անագի հետ, ինչը Լյաոյին զրկել է երկաթե զենք պատրաստելու համար արժույթը հալեցնելու հնարավորությունից[87]։

Կառավարությունը փորձել է արգելել պղնձի արժույթի օգտագործումը սահմանամերձ շրջաններում և ծովային նավահանգիստներում, սակայն Սունի թողարկված պղնձե մետաղադրամը սովորական է դարձել Լյաոյի, Արևմտյան Սիայի, Ճապոնիայի և Հարավարևելյան Ասիայի տնտեսություններում[86]։ Սունի կառավարությունը իր արժույթի համար դիմել է այլ տեսակի նյութերի՝ կառավարական դրամահատարանի նկատմամբ պահանջարկը մեղմելու համար, ներառյալ երկաթե մետաղադրամների և թղթադրամների թողարկումը[78][88]։ 976 թվականին պղնձի մետաղադրամով թողարկված արժույթի տոկոսը կազմում էր 65%, 1135 թվականից հետո այն զգալիորեն իջել էր մինչև 54%, ինչը կառավարության փորձն էր նսեմացնել պղնձի արժույթը[88]։

Աշխարհի առաջին թղթադրամը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A brown piece of paper, about one and a half times as long as it is wide, divided into two sections. The larger top section contains a large block of text, framed by a thick border that itself contains text. The smaller bottom section contains a line drawing, heavily distorted by age, possibly of a garden.
Հեյզի արժույթ, թողարկվել է 1160 թ.

Կենտրոնական կառավարությունը շուտով նկատել է թղթային փողերի տպագրության տնտեսական առավելությունները՝ տրամադրելով ավանդային խանութներից մի քանիսի մենաշնորհային իրավունքը այդ ավանդային վկայագրերի տրամադրման համար[78]։ 12-րդ դարի սկզբին մեկ տարում թողարկված թղթադրամների քանակը տարեկան կազմում էր 26 միլիոն կանխիկ մետաղադրամ[81]։ 1120-ական թվականներին կենտրոնական կառավարությունը պաշտոնապես արտադրել է իր սեփական թողարկած թղթադրամը (փայտե տպագրություն օգտագործելով)[78]։ Նույնիսկ մինչ այս պահը, Սունի կառավարությունը մեծ քանակությամբ թղթի տուրք էր հավաքում։ Արձանագրվել է, որ ամեն տարի մինչև մ.թ. 1101 թվականը, միայն Սինանի պրեֆեկտուրան (ժամանակակից Սիքսիան, Անհոյ ) 1,500,000 թերթ թուղթ էր ուղարկում յոթ տարբեր տեսակների մայրաքաղաք Կայֆենգ[89]։ 1101 թվականին կայսր Հուեյ ցզունը որոշել է նվազեցնել տուրքի քվոտայում վերցված թղթի քանակը, քանի որ դա վնասակար հետևանքներ էր առաջացնում և ծանր բեռ էր ստեղծում տարածաշրջանի մարդկանց վրա[90]։ Այնուամենայնիվ, կառավարությանը դեռևս անհրաժեշտ էին թղթե արտադրանքի զանգվածներ փոխանակման վկայականների և պետության կողմից թղթադրամների նոր թողարկման համար։ Միայն թղթային փողերի տպագրության համար Սունի դատարանը հիմնել է կառավարության կողմից կառավարվող մի քանի գործարաններ Հույչժոու, Չենդու, Հանչժոու և Անկի քաղաքներում[90]։ Թղթային փողի այս գործարաններում աշխատող աշխատուժի չափը բավականին մեծ էր, քանի որ 1175 թվականին արձանագրվել էր, որ միայն Հանչժոուի գործարանում օրական ավելի քան հազար բանվոր էր աշխատում[90]։ Այնուամենայնիվ, պետական թղթադրամի թողարկումները այդ պահին դեռևս ազգային արժույթի չափորոշիչներ չէին։ Թղթադրամների թողարկումները սահմանափակվում էին կայսրության տարածաշրջանային գոտիներով և գործում էին միայն սահմանված և ժամանակավոր 3 տարի ժամկետով օգտագործման համար[81][91]։ Աշխարհագրական սահմանափակումը փոխվել է 1265-ից 1274 թվականների միջև, երբ Հարավային Սունի կառավարությունը վերջապես ստեղծել է թղթային փողի համազգային ստանդարտ արժույթ, երբ դրա լայն շրջանառությունն ապահովված էր ոսկով կամ արծաթով[81]։ Այս թղթադրամների տարբեր արժեքների միջակայքը, հավանաբար, եղել է կանխիկ դրամի մեկ տողից մինչև առավելագույնը հարյուրը[81]։ Հետագա դինաստիաներում թղթային արժույթի օգտագործումը և կիրառումը կառավարության կողմից ձեռնարկված մեթոդ էր՝ որպես պատասխան պղնձե մետաղադրամների կեղծմանը[92]։

Հետագա Յուան, Մինգ և Ցին դինաստիաները նույնպես կթողարկեն իրենց սեփական թղթադրամները։ Նույնիսկ հյուսիսային Ջին դինաստիայի Հարավային Սունի ժամանակակիցը հետևել է այս միտմանը և թողարկել իրենց սեփական թղթադրամը[81]։ Ռեհեի հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել է տպագրական ափսե, որը թվագրվում է 1214 թվականին, որը թողարկում էր 10-ից 19 սմ չափի թղթադրամներ և արժեր հարյուր կապոց 80 կանխիկ մետաղադրամ[81]։ Ժուրժենյան-ցզինյան ոճով թողարկված այդ թղթադրամի վրա եղել է սերիական համար և գրություն, որում նախազգուշացվել է, որ կեղծարարները գլխատվելու են, իսկ բացահատողը պարգևատրվելու է երեք հարյուր տուփ կանխիկ գումարով[93]։

Բաժնետիրական ընկերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաճառականների դասակարգը դարձավ ավելի բարդ, հարգված և կազմակերպված, քան ավելի վաղ ժամանակներում։ Նրանց հարստությունը հաճախ մրցակցում էր պետական գործերը ղեկավարող գիտնական-պաշտոնյաների հարստությանը։ Նրանք նորամուծություններ են կատարել մի քանի ոլորտներում։ Նրանք ստեղծել են գործընկերություններ և բաժնետիրական ընկերություններ, որոնք բաժանել են սեփականատերերին (բաժնետերերին) մենեջերներից։ Առևտրականները ավելի մեծ քաղաքներում էին կազմակերպված գիլդիաներ, որոնք զբաղվում էին որոշակի ապրանքներով և դրանց գները սահմանում մեծածախ վաճառողներին և խանութների սեփականատերերին։ Գիլդիայի ղեկավարները կառավարության ներկայացուցիչներն էին, երբ նա ապրանքներ էր պահանջում կամ հարկեր էր սահմանում[94]։

Նախորդ Թան դինաստիայի ժամանակ ի հայտ է եկել Հեբենը ՝ բաժնետիրական ընկերության ամենավաղ ձևը ՝ ակտիվ գործընկերով և պասիվ ներդրողներով։ Սուն դինաստիայի օրոք այն ընդլայնվել է մինչև դոնիու ՝ բաժնետերերի միավորումը ջինշանի ձեռքում գտնվող կառավարման հետ՝ առևտրականներ, ովքեր ղեկավարում էին իրենց բիզնեսը ՝ օգտագործելով ներդրողների միջոցները։ Ձևավորվել է առևտրականների դաս, որը մասնագիտանում էր ջինշան անվան տակ։ Ներդրողների փոխհատուցումը հիմնված էր շահույթի բաշխման վրա ՝ նվազեցնելով անհատ վաճառողների ռիսկերը և տոկոսներ վճարելու բեռը[95]։

Ցին Ջիուշաո (1202–1261 թթ․ ), մաթեմատիկոս և գիտնական, գրել է մի վարժություն, որն արտացոլում է այս ընկերությունների էական բնույթը։ Նա առաջարկել է, որ չորս կողմերի համագործակցությունը 424,000 դրամական շղթաներ ներդնի Հարավարևելյան Ասիայի առևտրային ձեռնարկությունում։ Յուրաքանչյուրը ներդրել է թանկարժեք մետաղներ, գուցե արծաթ, ոսկի կամ այնպիսի ապրանքներ, ինչպիսիք են աղը, թուղթը և վանականի վկայականները (որոնք ներառում էին հարկերից ազատում)։ Նրանց առանձին ներդրումների արժեքի մեջ զգալի տարբերություն կար, գուցե նույնիսկ ութ անգամ։ Ո՞վ է թույլատրվել դառնալ ներդրող, գուցե ազդել է սոցիալական կարգավիճակի և ընտանեկան կապերի վրա, սակայն յուրաքանչյուրը ստացել է շահույթի մասնաբաժինը՝ իր սկզբնական ներդրման համամասնությամբ[96]:

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ McDermottShiba, 2015
  2. ↑ Liu, 2015
  3. ↑ A History of the Modern to 1815, McGraw-Hill, R.R Palmer, Seventh Edition, 1992, ISBN 0-07-048564-X, page:42/45
  4. ↑ Ebrey, 167.
  5. ↑ Qi Xia, Economy of the Song Dynasty, Part I, Chapter 1, page 65 7-80127-462-8/F
  6. ↑ Qi Xia, Economy of the Song Dynasty, p86
  7. ↑ Qi Xia, Economy of the Song Dynasty, p84-96
  8. ↑ Guo, Junning (2010 թ․ փետրվարի 1). «宋史地位应充分肯定». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 16-ին.
  9. ↑ Billy K. L. So (2000). Prosperity, Region, and Institutions in Maritime China: South Fukien Pattern, 946-1368. Harvard University Asia Center. էջ 451. ISBN 978-0-674-00371-2.
  10. ↑ «Song Period Science, Technology, and Inventions (www.chinaknowledge.de)».
  11. ↑ Qi Xia, p135
  12. ↑ Glahn, 2016, էջ 376
  13. ↑ Glahn, 2016, էջ 376-377
  14. ↑ Qi Xia 856
  15. ↑ 15,0 15,1 Glahn, 2016, էջ 377
  16. ↑ Xiong Fan (Song dynasty) Xuanhe Beiyuan Dragon Tea Cakes
  17. ↑ Qi Xia, 156
  18. ↑ Zhou Qufei, p228
  19. ↑ Ji Xianlin, p124-129
  20. ↑ Qi Xia,180
  21. ↑ 21,0 21,1 Golas, Peter (1980). «Rural China in the Song». The Journal of Asian Studies. 39 (2): 291–325. doi:10.2307/2054291. JSTOR 00219118. S2CID 162997737.
  22. ↑ 22,0 22,1 Embree, 339.
  23. ↑ Embree, 339-340.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Ebrey, Cambridge Illustrated History of China, 141.
  25. ↑ Needham, Volume 4, Part 2, 347.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Needham, Volume 4, Part 3, 352.
  27. ↑ West, 71.
  28. ↑ West, 72.
  29. ↑ West, 72–73.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 West, 74.
  31. ↑ Gernet, 133.
  32. ↑ West, 70.
  33. ↑ Gernet, 184.
  34. ↑ West, 76.
  35. ↑ West, 75–76.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 Needham, Volume 4, Part 2, 23.
  37. ↑ 37,0 37,1 Ebrey, 164.
  38. ↑ Smith, 77.
  39. ↑ Gernet, 18.
  40. ↑ Friedman et al., 3.
  41. ↑ Rossabi, 77–78.
  42. ↑ 42,0 42,1 Fairbank, 89.
  43. ↑ Rossabi, 79.
  44. ↑ Fairbank, 92.
  45. ↑ Walton, 89.
  46. ↑ Zhao Yanwei (赵彦卫Song dynasty) Yun Lu Man Chao (云麓漫钞) p88 Zhong Hua Book Co 7-101-01225-6
  47. ↑ Gernet, 34-37.
  48. ↑ Gernet, 37.
  49. ↑ 49,0 49,1 Ebrey, Cambridge Illustrated History of China, 142.
  50. ↑ BBC article about Islam in China
  51. ↑ Needham, Volume 4, Part 3, 465.
  52. ↑ Shen, 158.
  53. ↑ Ebrey et al., 159.
  54. ↑ Needham, Volume 4, Part 1, 279.
  55. ↑ Lo, 2012
  56. ↑ Needham, Volume 4, Part 3, 470.
  57. ↑ Ebrey et al., 162.
  58. ↑ Yang, 47.
  59. ↑ Cheng, Minsheng (2009 թ․ հոկտեմբերի 30). «宋人生活水平考察 (1)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 16-ին.
  60. ↑ Glahn, 2016
  61. ↑ «Publications of Robert Hartwell (1932-1996)». faculty.washington.edu. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 20-ին.
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 Ebrey et al., 158.
  63. ↑ Wagner (2001), 175–197.
  64. ↑ Twitchett, 2015
  65. ↑ Glahn, 2016, էջ 235
  66. ↑ 66,0 66,1 Ebrey, Cambridge Illustrated History of China, 144.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Wagner, 181.
  68. ↑ Wagner, 182.
  69. ↑ Wagner 182-183.
  70. ↑ 70,0 70,1 Wagner, 178-179.
  71. ↑ Glahn, 2016, էջ 379
  72. ↑ Zhang, 487-489.
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 Needham, Volume 5, Part 7, 126.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 74,3 Zhang, 489.
  75. ↑ Zhang, 489-490.
  76. ↑ Needham, Volume 5, Part 7, 173-174.
  77. ↑ Needham, Volume 5, Part 7, 209-210.
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 78,3 78,4 Ebrey et al., 156.
  79. ↑ Nishijima, 588.
  80. ↑ 80,0 80,1 Bowman, 105.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 81,3 81,4 81,5 81,6 81,7 Gernet, 80.
  82. ↑ Benn, 55.
  83. ↑ Ch'en, 615.
  84. ↑ Ch'en, 615–616.
  85. ↑ Ch'en, 619.
  86. ↑ 86,0 86,1 Ch'en, 621.
  87. ↑ Bol (2001), p. 111.
  88. ↑ 88,0 88,1 Ch'en, 620.
  89. ↑ Needham, Volume 5, Part 1, 47.
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 Needham, Volume 5, Part 1, 48.
  91. ↑ Ray Huang (1997). China: A Macro History. M.E. Sharpe. էջ 151. ISBN 978-0-7656-3145-9. «Like government bonds, each issue had a maturity date, usually three years»
  92. ↑ Thomas Hirzel; Nanny Kim (2008 թ․ սեպտեմբերի 19). Metals, Monies, and Markets in Early Modern Societies: East Asian and Global Perspectives. LIT Verlag Münster. էջ 312. ISBN 978-3-8258-0822-8. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 15-ին. «end to the problem of counterfeit copper cash was the... enforcement of paper currency»
  93. ↑ Gernet, 80-81.
  94. ↑ Ebrey et al., 157.
  95. ↑ Joe Carlen (2013). A Brief History of Entrepreneurship: The Pioneers, Profiteers, and Racketeers Who Shaped Our World. Columbia University Press. էջեր 110–113. ISBN 978-0231542814.
  96. ↑ McDermottShiba (2015).

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Benn, Charles (2002). China's Golden Age: Everyday Life in the Tang Dynasty. Oxford: Oxford University Press. 0-19-517665-0.
  • Guo, Junning (2010). The need to put Song history in the proper perspective. China Social Science Report. Archive index Wayback Machine
  • Bol, Peter K. "Whither the Emperor? Emperor Huizong, the New Policies, and the Tang-Song Transition", Journal of Song and Yuan Studies, Vol. 31 (2001), pp. 103–34.
  • Bowman, John S. (2000). Columbia Chronologies of Asian History and Culture. New York: Columbia University Press.
  • Ch'en, Jerome. "Sung Bronzes—An Economic Analysis", Bulletin of the School of Oriental and African Studies (Volume 28, Number 3, 1965): 613–626.
  • Cheng, Mingsheng (2009), Research on Song consumer prices, Beijing: People's publishers.
  • Ebrey, Walthall, Palais, (2006). East Asia: A Cultural, Social, and Political History. Boston: Houghton Mifflin Company.
  • Ebrey, Patricia Buckley (1999). The Cambridge Illustrated History of China. Cambridge: Cambridge University Press. 0-521-43519-6 (hardback); 0-521-66991-X (paperback).
  • Elvin, Mark (1973). The Pattern of the Chinese Past. Stanford University Press.
  • Embree, Ainslie Thomas (1997). Asia in Western and World History: A Guide for Teaching. Armonk: ME Sharpe, Inc.
  • Fairbank, John King and Merle Goldman (1992). China: A New History; Second Enlarged Edition (2006). Cambridge: MA; London: The Belknap Press of Harvard University Press. 0-674-01828-1
  • Friedman, Edward, Paul G. Pickowicz, Mark Selden. (1991). Chinese Village, Socialist State. New Haven: Yale University Press. 0-300-05428-9.
  • Gernet, Jacques (1962). Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250–1276. Stanford: Stanford University Press. 0-8047-0720-0
  • Glahn, Richard (2016), The Economic History of China: From Antiquity to the Nineteenth Century
  • Goldstone, Jack A. (2002). "Efflorescences and Economic Growth in World History: Rethinking the "Rise of the West" and the Industrial Revolution", Journal of World History 13(2), 323–89.
  • Hartwell, Robert M. (1962). "A Revolution in the Iron and Coal Industries During the Northern Sung, 960–1126". Journal of Asian Studies, 21(2), 153–62.
  • Hartwell, Robert M. (1966). "Markets, Technology and the Structure of Enterprise in the Development of the Eleventh Century Chinese Iron and Steel Industry". Journal of Economic History 26, 29–58.
  • Ji Xianlin (1997) History of Cane Sugar in China, 7-80127-284-6/K
  • Jones, Eric L. (2000). Growth Recurring: Economic change in world history. University of Michigan Press (with second edition introduction).
  • Kelly, Morgan (1997). "The Dynamics of Smithian Growth". The Quarterly Journal of Economics 112(3), 939–64.
  • Liu, William Guangling (2015), The Chinese Market Economy 1000-1500, Albany: SUNY Press, ISBN 9781438455679
  • Lo, Jung-pang (2012), China as a Sea Power 1127-1368
  • McDermott, Joseph P.; Shiba, Yoshinobu (2015). «Economic change in China, 960-1279». In Chaffee, John; Twitchett, Denis (eds.). The Cambridge History of China. Vol. 5.2.
  • Maddison, Angus (2007). Chinese Economic Performance in the Long Run, second edition, revised and updated, 960 - 2030. Development Centre of the OECD.
  • Mino, Yutaka and Katherine R. Tsiang (1986). Ice and Green Clouds: Traditions of Chinese Celadon. Indiana University Press.
  • Mokyr, Joel (1990). The Lever of Riches: Technological creativity and economic progress. Oxford University Press.
  • Needham, Joseph (1969). The Grand Titration: Science and society in East and West. University of Toronto Press.
  • Needham, Joseph (1986). Science and Civilisation in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 1, Physics.. Cambridge University Press.
  • Needham, Joseph (1986). Science and Civilisation in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 2, Mechanical Engineering. Cambridge University Press.
  • Needham, Joseph (1986). Science and Civilisation in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 3, Civil Engineering and Nautics. Cambridge University Press
  • Needham, Joseph (1986). Science and Civilisation in China: Volume 5, Part 1. Cambridge University Press
  • Needham, Joseph (1986). Science and Civilisation in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology, Part 7, Military Technology; the Gunpowder Epic. Cambridge University Press.
  • Parente, Stephen L. and Edward C. Prescott (2000). Barriers to Riches. MIT Press.
  • Pomeranz, Kenneth (2000). The Great Divergence: China, Europe and the Making of the Modern World Economy. Princeton University Press.
  • Qi Xia (1999), 漆侠, 中国经济通史. 宋代经济卷 /Zhongguo jing ji tong shi. Song dai jing ji juan [Economy of the Song Dynasty] vol I, II 7-80127-462-8/
  • Rossabi, Morris (1988). Khubilai Khan: His Life and Times. Berkeley: University of California Press. 0-520-05913-1.
  • Sadao, Nishijima. (1986). "The Economic and Social History of Former Han", in Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, 545–607. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. 0-521-24327-0.
  • Shen, Fuwei (1996). Cultural flow between China and the outside world. Beijing: Foreign Languages Press. 7-119-00431-X.
  • Shiba, Yoshinobu (1970a) "Commercialization of Farm Products in the Sung Period" Acta Asiatica 19, pp. 77–96.
  • Shiba, Yoshinobu (1970b) Commerce and Society in Sung China, translated by Mark Elvin. Ann Arbor: Center for Chinese Studies, University of Michigan.
  • Sivin, Nathan (1982) "Why the Scientific Revolution Did Not Take Place in China – or Didn't It?", Chinese Science, vol. 15, 45–66.
  • Smith, Paul J. (1993) "State Power and Economic Activism during the New Policies, 1068–1085' The Tea and Horse Trade and the 'Green Sprouts' Loan Policy", in Ordering the World: Approaches to State and Society in Sung Dynasty China, ed. Robert P. Hymes, 76–128. Berkeley: Berkeley University of California Press. 978-0-520-07691-4.
  • Twitchett, Denis (2015), The Cambridge History of China Volume 5-2, Cambridge University Press
  • Vries, Jan de (2001) "Economic Growth before and after the Industrial Revolution: a modest proposal." In Early Modern Capitalism: Economic and social change in Europe, edited by Maarten Prak, 177–94. Routledge.
  • Wagner, Donald B. "The Administration of the Iron Industry in Eleventh-Century China", Journal of the Economic and Social History of the Orient (Volume 44 2001): 175–197.
  • Walton, Linda (1999). Academies and Society in Southern Sung China. Honolulu: University of Hawaii Press.
  • Wrigley, Edward A. (1999). Continuity, chance and change: The character of the industrial revolution in England. Cambridge University Press.
  • West, Stephen H. "Playing With Food: Performance, Food, and The Aesthetics of Artificiality in The Sung and Yuan", Harvard Journal of Asiatic Studies (Volume 57, Number 1, 1997): 67–106.
  • Yang, Lien-sheng. "Economic Justification for Spending-An Uncommon Idea in Traditional China", Harvard Journal of Asiatic Studies (Volume 20, Number 1/2, 1957): 36–52.
  • Yunming, Zhang (1986). Isis: The History of Science Society: Ancient Chinese Sulfur Manufacturing Processes. Chicago: University of Chicago Press.
  • Zhou Qufei, (1178) Ling Wai Dai Da (Report from Lingnan), Zhong Hua Book Co 7-101-01665-0/K

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սուն_դինաստիայի_տնտեսություն&oldid=9974622» էջից